تنش آبی در استان لرستان با کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی وارد مرحله‌ای بحرانی شده است. براساس آمارهای رسمی، سطح آب‌های زیرزمینی در شهرستان‌های ازنا و کوهدشت به‌ترتیب ۲۱.۵ و ۹.۴ متر کاهش یافته است، افتی که به کسری مخزن ۱۸۵ میلیون مترمکعبی در دشت ازنا و ۱۱۸ میلیون مترمکعبی در دشت کوهدشت انجامیده است.

طبق نظر مطلعان و مسئولان محلی، کاهش محسوس حجم سدها و افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی، تامین آب شرب برای روستاهای استان را به معضلی جدی بدل کرده است، به‌گونه‌ای که تنها در بخش چابلق از توابع شهرستان ازنا، بیش از ۴۲ روستا با بحران آب مواجه‌اند.

این در حالی است که کاهش بارندگی در مقایسه با میانگین بلندمدت و افزایش دمای هوا، یکی از پرآب‌ترین حوضه‌های آبریز ایران را با خشکسالی شدید روبه‌رو کرده است، مسئله‌ای که در درازمدت ممکن است به مهاجرت وسیع به‌خصوص از مناطق روستایی این استان منجر شود.

رودخانه‌های خشکیده و سفره‌های خالی

رودخانه‌های کشکان، سیلاخور، مادیان‌رود و کاکا شرف، تنها بخشی از منابع آبی لرستان‌اند که در پی کاهش شش درصدی بارش، در مقایسه با سال گذشته و افت ۳۹ درصدی آبدهی چشمه‌ها در مقایسه با دوره‌های بلندمدت، خشک شده‌اند.

آمارها نشان می‌دهند که این استان با کاهش ۲۳ درصدی در آبدهی چشمه‌ها، در قیاس با سال گذشته، روبه‌رو است، روندی که به‌وضوح بیانگر فشار مضاعف بر منابع آبی زیرزمینی است.

در چنین شرایطی، آبرسانی با تانکرهای سیار تنها پاسخی موقت به بحران آب شرب است. اما هم‌زمان، با افزایش نیاز به منابع زیرزمینی، مسئله چاه‌های غیرمجاز نیز دوباره در صدر اخبار قرار گرفته است.

طبق گفته شرکت آب منطقه‌ای لرستان در فروردین ۱۴۰۳، تاکنون یک‌هزار و ۵۸۳ حلقه چاه غیرمجاز در سطح استان شناسایی شده که تنها ۲۹۳ حلقه از آن‌ها پر شده‌اند.

شهرستان دورود با ۷۶۰ حلقه، و پس از آن بروجرد، ازنا و الیگودرز، بیشترین تعداد چاه‌های غیرمجاز را دارند. این در حالی است که براساس داده‌ها، استان لرستان هفت هزار و ۶۷۱ حلقه چاه مجاز نیز دارد و میزان برداشت سالانه از منابع زیرزمینی در این استان به ۸۰۰ میلیون مترمکعب می‌رسد، رقمی که فراتر از ظرفیت تجدیدپذیر منابع آبی منطقه است.

طرح‌های انتقال آب؛ منافع ملی یا خسارت‌های محلی؟

بحران آب در لرستان تنها به کاهش بارندگی محدود نیست، بلکه نتیجه مجموعه‌ای از سیاست‌های ناکارآمد در مدیریت منابع آبی نیز هست. یکی از مهم‌ترین این سیاست‌ها طرح‌ انتقال آب از سرشاخه‌های رودخانه‌های لرستان به استان‌های مرکزی ایران به‌ویژه قم است.

طرح انتقال آب از رودخانه سرداب الیگودرز، بخشی از پروژه قمرود است که در سال ۱۳۹۰ با حضور رئیس‌جمهوری وقت افتتاح و با اعتراض گسترده مردم منطقه مواجه شد.

کارشناسان و نمایندگان محلی، ازجمله حجت‌الله رحمانی، نماینده وقت الیگودرز، هشدار دادند که این طرح بیش از آنکه برای شرب باشد، برای مصارف کشاورزی و صنعتی طراحی شده است. رحمانی اعلام کرده بود که از مجموع آب انتقالی تنها ۵ تا ۸ درصد آن به مصرف شرب قم می‌رسد و مابقی صرف فعالیت‌های اقتصادی دیگر می‌شود.

محمدتقی توکلی، دیگر نماینده وقت الیگودرز، نیز اعلام کرد که در نتیجه اجرای این پروژه، ۱۶ روستا در این شهرستان با کمبود آب آشامیدنی مواجه شده و قنات‌ها و چشمه‌های مسیر به‌کلی خشک شده‌اند.

چشمه‌هایی که دیگر نمی‌جوشند

آثار اجرای طرح‌های انتقال آب از سال ۱۳۹۴ به‌شکل محسوس آشکار شد. علیرضا کاکاوند، مدیرعامل وقت شرکت آب و فاضلاب روستایی لرستان، در مرداد ۱۳۹۵ اعلام کرد که از مجموع ۴۰۰ چشمه موجود در استان ۱۲۰ مورد به‌طور کامل خشک شده‌اند. او هشدار داد که از برخی چاه‌ها به جای آب گاز خارج می‌شود، پدیده‌ای که نشان‌دهنده افت شدید سطح سفره‌های زیرزمینی است.

متخصصان حوزه منابع طبیعی بر این باورند که بحران خشکسالی محدود به استان لرستان نیست، بلکه پهنه زاگرس، که بخشی از مهم‌ترین ذخایر آبی ایران را در خود جای داده است، به دلیل سیاست‌های سدسازی و انتقال آب دچار فرسایش شدید شده است. نابودی جنگل‌ها و مراتع، خشک شدن چشمه‌ها و رودخانه‌ها، و افزایش نرخ فرونشست زمین ازجمله تبعات این سیاست‌ها است.

سرشاخه‌های اصلی رودخانه کارون، ازجمله چشمه کوهرنگ، چشمه برم لردگان، رودخانه ارمند، سبزکوه، بازفت، خرسان و رودخانه بهشت‌آباد نیز تحت تاثیر همین سیاست‌های ناکارآمد خشک شده‌اند. کاهش منابع آبی در بالادست، پیامدهای دومینوواری برای استان‌های پایین‌دست مانند لرستان، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد به همراه داشته است.

افزایش دمای منطقه زاگرس نیز مزید بر علت شده است. به گفته پدرام عطارد، دبیر علمی پنل تخصصی تغییر اقلیم و پدیده‌های نوظهور، در بازه زمانی ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲، دمای هوای حدود ۲۵ درصد منطقه زاگرس کمتر از ۱۳ درجه بوده، اما در سال‌های اخیر این عدد به ۸ درصد منطقه کاهش یافته است. این امر نشانه روشنی از گرم شدن تدریجی این منطقه و افزایش تبخیر منابع آبی آن است.

فرونشست زمین؛ زنگ خطری دیگر

پیامد دیگر خشکسالی در استان لرستان، افزایش فرونشست زمین است. به گفته علی جاویدانه، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور، در اسفند ۱۴۰۳، تنها در اطراف شهر خرم‌آباد ۲۲۸ کیلومتر مربع زمین دچار فرونشست شده است. نرخ سالانه فرونشست در بروجرد ۹ سانتی‌متر، دلفان و نورآباد ۸ سانتی‌متر، پلدختر ۴ سانتی‌متر و کوهدشت ۲ سانتی‌متر گزارش شده است.

کارشناسان بر این باورند که برای مقابله با بحران آب در زاگرس و به‌ویژه لرستان، باید سیاست‌های جدیدی در انتقال آب از سرچشمه‌ها اتخاذ شود. همچنین، احیای قنات‌ها، جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز، مدیریت بهینه مصرف و اجرای طرح‌های پایدار بازچرخانی آب ازجمله اقداماتی‌اند که می‌توانند بخشی از بحران را مهار کنند.

محسن ارسلانی، دکترای دیرینه‌اقلیم‌شناسی، نیز در سال ۱۳۹۷ هشدار داده بود که نوسانات اقلیمی به همراه دخالت‌های انسانی، سیستم هیدرولوژیکی زاگرس را به‌شدت تحت تاثیر قرار داده‌اند.

لرستان، استانی که زمانی به سرزمین چشمه‌ها و آبشارهای ایران مشهور بود، امروز به دلیل سوءمدیریت، طرح‌های انتقال آب بدون پیوست محیط‌زیستی و تغییرات اقلیمی، درگیر بحران تامین آب شرب روستایی است. اگر این روند ادامه یابد، نه‌تنها لرستان که پهنه وسیع‌تری از زاگرس با تغییرات اقلیمی زیان‌بار، مهاجرت روستایی و فروپاشی منابع طبیعی مواجه خواهد شد.