وزیر آموزش و پرورش ایران به تازگی گفته است محتوای ۲۰۰ عنوان کتاب درسی به‌دستور آیتالله «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی ایران تغییر می‌کند.
از نخستین روزهای استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران تغییر محتوای متون درسی در زمره نخستین اولویت‌های فرهنگی و آموزشی حکومت بوده است. هر از گاهی با شیب تندتری دنبال شده و متناسب با سیاست‌های حکومتی و نه لزوما با نیازهای آموزشی و به‌روز کردن و ارتقای سطح آگاهی عمومی، تغییر کرده است.
کتاب‌های درسی در ایران به دلیل داشتن مخاطب میلیونی، بهترین فرصت برای حکومت است تا بتواند از این ظرف استفاده کرده، ایدئولوژی خود را تکثیر کند.
«نجات بهرامی»، نویسنده، کارشناس آموزشی و معاون اسبق روابط عمومی وزارت آموزش و پرورش ایران به «ایران‌وایر» می‌گوید: «تلاش و تمرکز حکومت ایران به دنبال تاثیر قشر محروم است که به اینترنت و فضای مجازی دسترسی ندارد و تنها راه آموزش آن‌ها مدارس است.» به گفته او با قدرت گرفتن گروه‌های تندرو در دولت‌ها، تغییرات در کتاب‌های درسی هم شدت گرفته است.
حذف و تغییر محتوای کتاب‌های درسی در چند سال اخیر توسط سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ایران صورت گرفته است. این سازمان نقش مهمی در تدوین و تغییر کتاب‌های درسی دارد و فعالیت‌های آن جنجال‌برانگیز بوده است.
تغییرات در نظر گرفته شده برای کتاب‌های درسی و برنامه‌های جدید آموزش و پرورش، بر اساس «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» صورت می‌گیرد.
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در پائیز ۱۳۹۰ توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب نهایی رسید.
***
تغییر کتب درسی تا چه میزان کارشناسی و زیر نظر گروه‌های تخصصی انجام می‌شود؟
«احمد مدادی» کارشناس حوزه آموزش به «ایران‌وایر» می‌گوید: «در حوزه نظام ارزشی مسلط بر آموزش و پرورش قطعا هیچ اتفاق مثبتی قرار نیست رخ دهد، ولی کارشناسان آموزشی باید تلاش کنند تغییرات معطوف به کاربردی کردن روش‌های آموزشی مخصوصا در حوزه علوم و ریاضیات صورت بگیرد.»
به گفته او «تمرکز زیاد بر حوزه ارزش‌های ایدئولوژیک نباید باعث شود از این بخش غافل شویم. هیچ امیدی به اصلاح یا بهبود در آن حوزه نیست، بنابراین بهتر است توجه اصلی بر بخش‌هایی باشد که می‌توان در آن‌ها تغییراتی ایجاد کرد و جامعه مدنی و معلمان و کارشناسان می‌توانند در این حوزه، صاحب عمل باشند.»
به گفته نجات بهرامی، کارشناس آموزش، بیشتر تغییراتی که در کتاب‌های درسی داده شده است در جهت منفی و ایدئولوژیکی کردن محتوای آموزشی بوده است.
این کارشناس آموزش می‌گوید که این تغییرات در راستای پررنگ کردن موضوعات و حوزه‌های خاصی است. در ابتدای انقلاب، مباحثی چون «اسلام»، «مذهب»، «استعمارستیزی»، «آمریکا‌ستیزی» و اینکه غرب «بد و آلوده به فساد اخلاقی» است در این کتاب‌ها پررنگ شدند که در تمام پایه‌های تحصیلی گنجانده می‌شد.
به گفته نجات بهرامی، در دهه‌های اخیر این تغییرات بیش از حد با جهت‌گیری‌های کلان نظام متناسب شده است و به کودکان القاء می‌شود. در سیاست خارجی با تطهیر روسیه در کتاب‌های دبیرستان این کار آغاز شده؛ جنگ‌های ایران و روسیه بازسازی و متعادل شد و ظلم و ستم و کشتار روس‌ها به شکل بسیار معنی‌داری تعدیل شد. چون نظام تصمیم گرفته بود با فاصله گرفتن از غرب به روسیه نزدیک شود.
در سال‌های اخیر مساله ازدیاد جمعیت مدنظر آیتالله علی خامنه‌ای کاملا بر دروس و محتوای کتاب‌های آموزشی سایه انداخته است که کمتر هم در مورد آن بحث و بررسی صورت گرفته است. به گفته او، به‌طور مشخص همچون سریال‌های تلویزیونی، مباحثی چون خانواده، ازدواج و فرزندآوری پررنگ شده است به ویژه در مقاطع بالاتر که دانش‌آموزان دختر را به‌صورت کاملا واضح و عریان به ازدواج زودهنگام و بچه‌دار شدن ترغیب می‌کنند.
حوزه دیگری که نجات بهرامی به آن اشاره دارد، گنجاندن محتوای آموزشی منطبق با سیاست‌های منطقه‌ای نظام جمهوری اسلامی است، از جمله دفاع از «حرم»، که به مقوله ثابت در محتوای آموزشی تبدیل شده است؛ دروس و شعرهایی از شاعرانی ملقب به شاعر انقلاب، داستان‌ها و تصاویری از همین جنس که به گفته او بسیار زیاد شده است.
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که قرار است تا سال ۱۴۰۴ اجرایی شود، در مسیر اجرا، با مشکلات عدیده‌ای مواجه است. یکی از این مشکلات، تغییرات متون و محتوای درسی است که در راستای همکاری با مراکز مذهبی و ایدئولوژیک همچون حوزه‌های علمیه رخ خواهد داد. تزریق «اندیشه‌های اسلامی»، «آرمان‌های دفاع مقدس» و مباحث درباره «مهدویت» و «ظهور» که جامعه فرهنگی و به تدریج غیرمذهبی شده ایران را در سال‌های اخیر دچار نوعی دوگانگی کرده است، از جمله چالش‌های این سند خواهد بود.
تغییرات متون درسی تاکنون چقدر به کمک حکومت آمده است؟
سانسور محتوا و تصاویر کتاب‌های درسی، در دوران جمهوری اسلامی ایران سابقه‌ای طولانی دارد و از حذف نام پادشاهان و بخشی از تاریخ ایران تا تحریف آن به نفع سیاست‌های کنونی جمهوری اسلامی و حتی حذف اشعار شاعران نامدار ایرانی پیش رفته است. در مقطعی هم تصویر دختران از جلد کتاب درسی با بهانه شلوغ بودن طرح کتاب یا معادله انتگرال از کتاب ریاضی مقطع متوسطه حذف شد.
یکی از تلاش‌های حکومت در ایران طی ۴ دهه گذشته، حذف عاملیت زنان از محتوای کتاب‌های درسی بوده است که با برداشتن تصاویر دختران از کتاب‌ها جنجال به‌پا کرده است.
«محتوای جنسیت زده و سکسیتی»، «تحریفات تاریخی»، «حذف مبانی آموزشی و اضافات جایگزین با محتوای ایدئولوژیک» از جمله انتقادهای کارشناسان حوزه آموزشی به متون کتاب‌های درسی دانش‌آموزان است.
نجات بهرامی می‌گوید :«اگر شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها را نداشتیم نتایج این کارهایی که در محتوای آموزشی انجام می‌شود واقعا خسارت بار می‌شد و امکان فرار از عواقب خسارت‌هایی که به بار می‌آورد، نبود. ولی أگاهی رسانی شبکه‌های رسانی موجب شده است بسیاری از عواقب این کار آگاه شوند.»
او همچنین می‌گوید: «برخی افراد گمان می‌کنند تاثیراتی که حکومت در مفاد کتاب‌های درسی ایجاد می‌کند تاثیری بر جامعه نخواهد داشت ولی به کسانی که خوشبین هستند باید گفت که تغییرات ایجاد شده در جامعه بی‌تاثیر نیست، چون همه خانواده‌ها در همه مناطق ایران به یک اندازه به رسانه‌ها، ماهواره، اینترنت وشبکه‌های مجازی دسترسی ندارند که از ضرر این کار آگاه شوند.» به گفته این کارشناس آموزش «در دو سال همه‌گیری کرونا که آموزش‌ها آنلاین بود، حدود ۵ میلیون دانش‌آموز به درستی آموزش ندیدند. قشر محروم که جمعیت بسیار زیادی را شامل می‌شوند، معمولا از مناطقی با تعداد فرزند زیاد هستند و تنها منبع تغذیه فکری این افراد، مدرسه، کتاب‌های درسی و معلم است. حکومت هم روی همین قشر سرمایه‌گذاری کرده است. بنابراین محتوای مورد نظر حکومت در کتاب‌های درسی در عین موثر بودن، بسیار مساله خطرناکی است و همه باید برای این مساله فکر کنند.»
به گفته احمد مدادی، کارشناس آموزش نیز پروژه تغییر مفاد کتب‌های درسی جهت کاربردی کردن آن‌ها نیست و نمی‌تواند هم باشد چون مقدمات آن فراهم نشده است.
این معلم سابق می‌گوید: «باید بر اساس کار کارشناسی مقدمات کار تغییرات متون درسی فراهم می‌شد، ولی مثل باقی پروژه‌های دستوری دیگر محکوم به شکست خواهد بود.»
آن‌هایی که در کتب درسی مدارس نیستند
بخش بزرگی از جامعه در کتب درسی دانش‌آموزان حضور ندارند؛ اقلیت‌های جنسی، مذهبی، قومی، زبانی؛ این افراد به طور کل مخاطب کتب درسی در ایران نیستند و به همین دلیل می‌توان ادعا کرد کتب درسی در ایران به‌روز نیست. از سوی دیگر نقش مردسالاری برای سال‌های متمادی بر کتب درسی ایران سایه افکنده است، زنان نقش زیادی نداشته و عموما حذف شده‌اند.
آیا احتمال دارد در محتوای جدید کتب درسی چنین مضامینی دیده شود؟
مدادی می گوید: «می‌توان مطمئن بود که چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد. چون در تعارض با نگاه متولیان و سیاست‌گذاران آموزشی در ایران است. به خصوص بخش‌های مربوط به تالیف کتب درسی برعکس این عمل می کنند و سعی در حذف این موارد دارند. این مواردی که برشمردید آن چیزی نیست که سیستم آموزشی ما دوست داشته باشد یا برنامه‌ای داشته باشد که به آن وارد شود. بلکه برعکس، سعی می‌کند ذهن دانش‌آموزان را نیز از این مباحث خالی کند و دنبال ارائه مدل بومی خود از سیستم ارزشی خویش است.»
افت ریاضیات ایرانیان در منطقه
به گفته احمد مدادی، کارشناس آموزش، سواد خواندن و نوشتن، توان درک مطلب و سواد ریاضی دانش‌آموزان ایرانی با افت مواجه شده است و اگر ایران روزی در منطقه حرفی برای گفتن داشت، الان عقب افتاده است.
تغییر محتوای آموزشی و تالیف کتاب‌ها یکی از بحث‌های مهم در سیاست‌گذاری آموزشی است و برای سال‌ها، بسیاری از کارشناسان به این نکته باور و اذعان داشته‌اند که نظام آموزشی ایران و محتواهای آموزشی روزآمد نیست و نیازمند به‌روزرسانی و تغییرات جدی است.
تغییر متون درسی توسط کدام مرجع صورت می‌گیرد؟
وزیر آموزش و پرورش اردیبهشت امسال گفته بود مواردی که غیرکاربردی است و منفعتی برای دانش‌آموزان ندارد، از کتاب‌های درسی دانش‌آموزان حذف خواهد شد. ولی مشخص نیست که پشتوانه حذف و اضافه‌ها کدام تحقیقات و کدام بخش پژوهشی کشور است؟
احمد مدادی، کارشناس آموزش این تغییرات را بر پایه نگاه دستوری به حوزه آموزش و پرورش تحلیل می‌کند و می‌گوید: «بر اساس سلیقه‌ای که رهبر جمهوری اسلامی ایران طی این سال‌ها داشته است، بعید به نظر می‌رسد این تغییرات مثبت باشند و به توسعه آموزشی کمک کنند. برعکس به نظر می‌رسد با توجه به سابقه چنین برخوردهایی، این اقدام موجب مشوش کردن فضای آموزشی و ابهام بیشتر در آن خواهد شد و نظام آشفته آموزشی را حتی آشفته‌تر خواهد کرد.»
آقای مدادی اضافه می‌کند: «این نگرانی وجود دارد که این اتفاق موجب شود بدن نیمه‌جان نظام آموزشی ایران، ناکارآمدتر هم شود.»
انقلاب فرهنگی نامحسوس در کتاب‌های درسی
تغییر محتوای آموزشی با گرایش به سمت مباحث ایدئولوژیک چقدر برای کودکان و دانش آموزان آسیب‌زا است؟ آیا حکومت می‌تواند در این زمینه موفق عمل کند یا خیر؟
احمد مدادی، کارشناس آموزش با توضیح اینکه همه این سال‌ها سعی شده است محتوای آموزشی در مقاطع مختلف محتوای ایدئولوژیک داشته باشد می‌گوید: «بعد از این همه سال محصول خروجی آموزش و پرورش ما به لحاظ دانش‌آموز و سیستم ارزشی قطعا مورد رضایت نظام نیست. تا حد زیادی تمام تلاش‌ها نتیجه دل‌خواه حکومت را نداشته است چون در کنار محتوای آموزشی، نیروی انسانی بحث بسیار مهمی است. به ویژه در نظام آموزش و پرورش ایران که معلم‌محور و نیروی انسانی بسیار مهم است.»
به گفته او «وضعیت امروز معلمان، جنبش معلمان و حرکت‌های اعتراضی نشان‌دهنده این است که نیروی آموزشی به صورت مستقیم در راستای منویات ایدئولوژیک سیستم، رهبر جمهوری اسلامی ایران یا کلیت نظام در حرکت نیست. حکومت علی‌رغم همه تلاش‌های خود نتوانسته است تسلط ایدئولوژیک خود را بر سیستم آموزش و پرورش کامل کند.»
چرا باید برای تغییر مفاد درسی نگران بود؟
مدادی می‌گوید نگرانی از این جهت است که فرصت‌ها برای اصلاح نظام آموزشی ایران با توجه به طرح‌های غیرکارشناسی، غیرعملی و ایدئولوژیکی که به این شکل از بالا به پایین به‌فرموده و دستوری و بخش‌نامه‌ای می‌خواهند اجرا کنند، در حال از بین رفتن است.
به گفته او، نظام آموزشی ایران، قبل‌تر یکی از نظام‌های آموزشی نسبتا خوب در منطقه بوده است و برای دهه‌‌ها توانسته کیفیت خوبی در آموزش عمومی ارائه دهد. ولی مثل سایر بخش‌ها، این نظام آموزشی از مشکلات اساسی و ساختاری رنج می‌برد و فرصت زیادی برای اصلاح این نظام آموزشی نداریم. منابع محدودی داریم و اگر بخواهیم منابع و فرصت‌ها را به این شکل هدر دهیم در واقع فرصت‌های اصلاح و توسعه آموزشی را از دست داده‌ایم.
از: ایران وایر
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید