درحالی‌که سرنوشت مذاکرات هسته‌ای به علت نبود خواست و اراده در دولت رئیسی برای رسیدن به توافق، در هاله‌ای از ابهام فرو رفته است، دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی در هفته‌های اخیر فعال بود و دولتمردان ایران به کشورهای همسایه و سایر کشورها سفر کردند. ابراهیم رئیسی، روز چهارشنبه ۱۴ سپتامبر، به تاشکند رفت تا در نشست پیمان شانگهای شرکت کند. در جریان این نشست قرار است در مورد عضویت قطعی ایران در این پیمان تصمیم‌گیری شود. ابراهیم رئیسی در فرودگاه مهرآباد پیش از سفر به ازبکستان، با اشاره به روابط خوب دو کشور گفت که از اقدام‌های مهم سفرش به تاشکند قطعی شدن امضای سند عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای است. او در ادامه گفت، جمهوری اسلامی ایران باید بتواند بیش از گذشته در منطقه نقش‌آفرینی کند و امیدواریم این سفر گامی برای توسعه و تقویت هر چه بیشتر روابط ایران با کشورهای منطقه باشد.

باید در نظر داشت که سازمان همکاری شانگهای را قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۰۱ در شانگهای تاسیس کردند و بعدها به تعداد اعضای این پیمان اضافه شد. ایران به همراه هند و پاکستان در ژوئیه ۲۰۰۵ به عضویت ناظر این پیمان درآمدند. سران سازمان همکاری شانگهای در سپتامبر سال گذشته (شهریور) در اجلاس دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، با عضویت کامل ایران در این پیمان موافقت کردند.

افزایش سطح روابط ایران و ازبکستان

ایران در سال‌های اخیر نتوانسته است حضور موفقی در آسیای میانه داشته باشد، هر چند اولویت اصلی دولت فعلی و دولت‌های گذشته افزایش روابط با همسایگان و در کل منطقه‌گرایی بوده است، اما مقایسه آمار تجارت ایران با کشورهای منطقه نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی در این بعد چندان موفق عمل نکرده است و رقبای منطقه‌ای حضور موفق‌تری در همه ابعاد داشته‌اند.

به گفته مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، روابط ایران با ازبکستان رشد بسیار خوبی داشته است و حدود ۱۸ تا ۲۳ سند در بخش‌های مختلف، ازجمله انرژی برای امضا آماده شده که البته ممکن است تعداد این اسناد بیشتر هم باشد. صفری با اشاره به پتانسیل ایران و ازبکستان در بعد ترانزیت گفت: «‌در زمینه ریلی دو مسیر پیش روی ایران است، یک مسیر قزاقستان- ترکمنستان- ایران و دیگری مسیر قزاقستان- ازبکستان- ترکمنستان و سرخس است. بنابراین ازبکستان ازلحاظ ترانزیت ریلی برای ایران مهم است، اما ازلحاظ کامیونی (جاده‌ای) اهمیت بیشتری دارد و توافق‌های بسیار خوبی در این مورد انجام شده است و خواهد شد و ایران می‌تواند محصولاتش در بخش‌های فولاد و مصالح ساختمانی را به آنجا صادر کند.»

در این بین ازبکستان نیز مایل به بهره‌گیری از ساختار ارتباطی ایران است. به گفته صادق صفایف، معاون اول مجلس سنای ازبکستان، دسترسی به بندرهای دریایی ایران برای ازبکستان بسیار مهم است. بندرهای چابهار می‌توانند در اتصال آسیای میانه به بازار جهانی نقش مهمی ایفا کنند.

عضویت رسمی در پیمان شانگهای در عرض یک‌ سال؟

در روزهای اخیر، اخبار متعددی درباره عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای در رسانه‌های داخلی منتشر شده است، اما باید اشاره کرد که معمولا پروسه عضویت رسمی کشورها در پیمان شانگهای در شرایط عادی حدود ۲ تا ۳ سال طول می‌کشد. ژانگ مینگ و ولادیمیر نوروف، دبیران جدید و قدیم سازمان همکاری شانگهای در ماه اردیبهشت گذشته در جمع خبرنگاران اعلام کردند که ایران می‌تواند از سال ۲۰۲۳ درصورتی‌که به همه تعهداتش عمل کند، به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای درآید. با وجود اینکه هند و پاکستان هم‌زمان با ایران به عضویت ناظر این سازمان درآمده بودند، اما  در نشست ژوئن سال ۲۰۱۷ که در شهر آستانه، پایتخت قزاقستان برگزار شد، عضو دائم سازمان همکاری شانگهای‌ شدند و این سازمان پس از ۱۶ سال با تبدیل «عضویت ناظر و بدون حق رأی ایران» به «عضویت دائم و برخوردار از حق رای» موافقت کرد.

برخی کارشناسان بر این اعتقادند که با توجه به پروسه طولانی عضویت در پیمان شانگهای، ایران تا سال ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ عضو ناظر و بدون حق رای باقی خواهد ماند. این طیف اعتقاد دارند که موافقت «شورای سران سازمان همکاری شانگهای» با تبدیل «عضویت ناظر» به «عضویت اصلی» یک کشور متقاضی، به معنی «تبدیل آنی و قطعی» تغییر عضویت آن کشور نیست. مسئله‌ای که باعث شد تا عضویت دائم ایران در پیمان شانگهای با ابهام روبرو شود، در جریان دیدار ابراهیم رئیسی با ولادیمیر پوتین در زمستان سال گذشته رخ داد. در جریان مذاکرات رئیسی و  پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه پس از اشاره رئیسی به «عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای»، گفت که «ایران به‌عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای فعالیت می‌کند و بدیهی است که بخواهیم نظر شما را درباره برجام بدانیم.»

برخی روزنامه‌های داخلی در اردیبهشت گذشته به مشکلات و چالش‌های پیش روی ایران در پروسه عضویت قطعی ایران در پیمان شانگهای اشاره کرده بودند، بر این اساس ‌اسناد و پروتکل‌های مربوط به «تعهدات دولت متقاضی به‌منظور دریافت حق عضویت در سازمان» شامل ۴۰ مورد است که در دو ضمیمه و با عنوان «لیست قرارداد‌های بین‌المللی که در چارچوب سازمان همکاری شانگهای معتبر شناخته می‌شوند»، تنظیم شده است. این اسناد و پروتکل‌ها را می‌توان به چهار دسته کلی اسناد و پروتکل‌های مرتبط با «مسائل اداری و بودجه»، «موضوع‌های اقتصادی و تجاری» و «موضوع های امنیتی- انتظامی» و «فرهنگی، علمی و اجتماعی» تقسیم‌بندی کرد.»

همان‌طور که تاکنون کنوانسیون نهایی رژیم حقوقی دریای خزر در مجلس شورای اسلامی به تصویب نرسیده و ایران برخلاف درخواست مکرر مسکو، این کنوانسیون را تصویب نکرده است، پروسه عضویت قطعی ایران در پیمان شانگهای نیز طبق اصل ۷۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی نیازمند تصویب مجلس است و بنا بر اصل ۷۷ قانون اساسی «عهدنامه‌ها، مقاوله‌نامه‌ها، قرارداد‌ها و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد». علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت، روز چهارشنبه ۱۴ سپتامبر، در توییتر از تصویب لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای در هیئت‌وزیران و تقدیم آن به مجلس شورای اسلامی خبر داد؛ یعنی این مرحله از عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای فعلا انجام نشده است.

در مورد نحوه برخورد مجلس شورای اسلامی با چنین لوایحی باید گفت که این لایحه ابتدا در کمیسیون تخصصی مرتبط، یعنی «کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی» مطرح و سپس در صحن علنی مجلس به رأی گذاشته خواهد شد. در موارد مشابه مجلس شورای اسلامی در مواجهه با چنین لوایحی که از ماهیت منطقه‌ای یا بین‌المللی برخوردارند، تنها می‌تواند «کلیت آن را رد کند» یا «کلیت آن را تصویب کند.»؛ یعنی بررسی جزئیات این لایحه نیازمند صرف زمان زیادی خواهد بود و این نیز به‌نوبه خود پروسه عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای را طولانی‌تر خواهد کرد.

با توجه به زمان طولانی عضویت هند و پاکستان در پیمان شانگهای، به نظر نمی‌رسد روند عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای لااقل تا پایان سال جاری یا اواسط سال آینده میلادی به‌طور کامل سپری شود. برخلاف حمایت ظاهری چین و روسیه از عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای، تا زمانی که مراحل لازم برای عضویت رسمی ایران طی نشود، حمایت ظاهری پکن و مسکو نیز نخواهد توانست روند عضویت ایران را تسریع بخشد.

عضویت رسمی ایران در این پیمان می‌تواند دیپلماسی فعال جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر معرفی شود، اما باید پروسه لازم انجام شود. اگر پروسه لازم انجام شده بود، با توجه به توقف مذاکرات هسته‌ای و نامعلوم بودن آینده مذاکرات، جمهوری اسلامی می‌توانست از عضویت در این پیمان به‌عنوان سیاست خارجی موفق و همچنین چانه‌زنی و ایجاد توازن در رابطه با غرب بهره گیرد، اما نه آینده روشنی برای مذاکرات هسته‌ای، حداقل تا انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا قابل پیش‌بینی است و نه می‌توان انتظار داشت که ایران تا پایان سال جاری به عضویت رسمی پیمان شانگهای درآید. جمهوری اسلامی به‌جز صبر استراتژی انتخاب دیگری ندارد، هر چند هزینه این صبر و مقاومت حداکثری را نیز مردم پرداخت می‌کنند.