آخرین گزارش «مرکز پژوهش‌های مجلس» درباره چشم‌انداز اقتصادی ایران، نشان می‌دهد که همچنان حدود ۳۰ درصد ایرانیان زیر خط فقر قرار دارند. این گزارش که اطلاعات متعددی از وضعیت اقتصادی ایران در سال ۱۴۰۲ را ارائه داده، نشان می‌دهد که تغییری در وضعیت جمعیت فقر ایران که یک‌سوم از جمعیت کشور را در بر می‌گیرند، ایجاد نشده است.

مساله فقر در ابعاد مختلف روی زندگی شهروندان اثر می‌گذارد، اما شاید جدی‌ترین و حیاتی‌ترین پیامد منفی آن، روی سلامت جسم و روان این گروه از جامعه باشد.

***

کلکسیون سوء تغذیه و بیماری

مجلس، سال ۱۴۰۱ اعلام کرده بود که نیمی از جمعیت کشور کمتر از استاندارد ۲۱۰۰ کالری در روز تغذیه داشته و همه دهک‌ها از میزان کالری خود نسبت به سال ۱۴۰۰ کم کرده‌اند. این کاهش کالری، در دهک‌های متوسط شدیدتر هم بوده است. «هادی موسوی نیک»، مدیرکل سابق مطالعات رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز، تیر سال گذشته هشدار داده بود که ۵۷درصد از جمعیت ایران سوتغذیه دارند و ۲۱۰۰ کالری مورد نیاز در روز را دریافت نمی‌کنند.

میانگین سرانه مصرف روزانه کالری ایرانی‌ها در سال ۱۳۹۰، حدود ۲۷۰۰ کالری بود، اما در سال ۱۴۰۱، به زیر ۲۲۰۰ کالری رسید. بر این اساس، تحولات در سبد غذایی ایرانی ناشی از تغییر در عادات غذایی نیست، چون همه دهک‌های درآمدی کاهش کالری دریافتی دارند، به این معنا که حتی دهک‌های پایین که کالری کمتر از استاندارد دریافت می‌کنند نیز، در سه سال اخیر با کاهش میزان کالری دریافتی روبه‌رو شده‌اند.

«یاسمن هاشمی»، متخصص تغذیه، انواع سوتغذیه را از آثار فقر بر زندگی افراد می‌داند. او به «ایران‌وایر» گفت: «معمولا دو نوع سو‌تغذیه داریم. سو‌تغذیه‌ای که فرد خیلی لاغر می‌شود، کمبود انواع مواد غذایی برایش ایجاد می‌شود، کمبود پروتئین پیدا می‌کند، سیستم ایمنی بدنش ضعیف می‌شود و فرد بیشتر از قبل دچار بیماری‌های عفونی می‌شود. نوع دیگر سو‌تغذیه، وضعیتی است که فرد چون از مواد غذایی نشاسته‌ای استفاده می‌کند، دچار چاقی شکمی می‌شود. چنین فردی از مواد غذایی که خیلی برای سلامت توصیه نمی‌شوند استفاده می‌کند و دچار التهاب‌های مزمن، بیماری‌های قلبی عروقی، فشار خون، کبد چرب و دیابت نوع دوم می‌شود که در جامعه بسیار زیاد است.»

از سوی دیگر، به گفته دبیر انجمن واردکنندگان فرآورده‌های خام دامی، میزان مصرف سالانه گوشت قرمز در ایران یک‌سوم کاهش داشته و به کمتر از ۶۰۰ هزار تُن در سال رسیده است. سازمان «غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)» هم، برآورد کرده است که مصرف انواع گوشت در ایران طی سال ۲۰۲۳ دوباره روند نزولی داشته و سرانه مصرف گوشت ایرانی‌ها، یک‌سوم کمتر از متوسط جهانی است. از طرفی، مصرف لبنیات نیز در ایران به‌دلیل کاهش قدرت خرید مردم به شدت کم شده است.

یاسمن هاشمی در مورد کاهش مصرف برخی از مواد غذایی گفت که پایین آمدن سرانه مصرف لبنیات، سلامت دندان‌ها را به خطر انداخته و مشکلاتی مثل پوکی استخوان را به‌وجود می‌آورد. او همچنین توضیح داد که افراد کم درآمد نمی‌توانند گروهی از چربی‌های سالم مثل ماهی‌ها و مغزدانه‌هایی چون گردو را استفاده کنند. این افراد چون نمی‌توانند منابع غنی امگا ۳ را دریافت کنند، درگیر بیماری‌های عصبی مثل افسردگی می‌شوند. 

به گفته یاسمن هاشمی، به‌علت گرانی بیش از اندازه مرغ، گوشت و ماهی، دسترسی افراد به این مواد بسیار محدود شده است. او توضیح داد که اگر پروتئین کافی به بدن افراد نرسد، می‌تواند روی میزان رشد بچه‌ها تاثیر منفی بگذارد، روی سیستم ایمنی سالمندان تاثیر منفی بگذارد و و حتی وقتی درگیر بیماری می‌شوند، بهبودی آ‌ن‌ها را به تاخیر می‌اندازد.

وقتی مردم ترجیح می‌دهند دکتر نروند

فقر در کنار سوتغذیه، بر هزینه‌هایی که مردم باید برای سلامتی خود صرف کنند هم تاثیر گذاشته است. روزنامه «همشهری» در گزارشی نوشت که در ۲۰ سال گذشته، پوسیدگی دندان ایرانی‌ها سه برابر شده است. رییس هیات‌مدیره جامعه دندان‌پزشکی ایران نیز در گفت‌وگو با این روزنامه، از ادامه روند کاهشی مراجعه شهروندان به دندانپزشکی‌ها به‌دلیل گسترش مشکلات مالی و فقر سخن گفت.

براساس آمارهای دولتی، اوضاع سلامت دندان مردم در ایران  خوب نیست؛ هر کودک ۶ ساله ایرانی به‌طور میانگین بیش از ۵ دندان پوسیده دارد، افراد ۳۰ تا ۴۰ ساله که در اوج سن فعالیت اجتماعی هستند، ۱۲ تا ۱۳ دندان ازدست‌رفته دارند و بیش از ۵۵درصد افراد بالای ۶۵ سال هم، هیچ دندانی ندارند.

«سحر مطلبی»، پزشک و پژوهشگر بهداشت و جمعیت بین‌الملل در این مورد به ایران‌وایر گفت که طبق گزارش خبرگزاری‌های داخلی، در سال‌های اخیر، هزینه دارو و درمان و دندان‌پزشکی در دهک‌هایی که زیر خط فقر زندگی می‌کنند از سبد خانوار حذف شده است. این پزشک با اشاره به شیوع سوتغذیه براثر فقر و مشکلات جسمی و روانی شدیدی که این مشکل به‌وجود می‌آورد، به پوکی استخوان در میان زنان اشاره کرد. 

او گفت: «در ایران، ۴۷درصد از زنان بالای ۵۰ سال از پوکی استخوان رنج می‌برند و شیوع کمبود‌ کلسیمی نیز بالاست. فقر مانع دسترسی به منابع غذایی غنی از کلسیم و ویتامینD می‌شود که برای سلامت استخوان‌ها ضروری هستند. کمبود این مواد غذایی، به تحلیل بیشتر استخوان‌ها و خطر شکستگی‌های جدی در سنین بالا منجر می‌شود. عدم توانایی در تهیه مکمل‌های غذایی یا انجام آزمایش‌های تشخیصی تراکم استخوان، این خطرات را افزایش می‌دهد.»

یکی از پزشکان داخل ایران که نخواست نامش عنوان شود، درباره تاثیر فقر بر روند درمان افراد گفت که باتوجه به کمبود برخی داروها از‌جمله داروی شیمی درمانی، افراد ناچارند هزینه‌های زیادی برای تامین آن از خارج کشور یا بازار سیاه کنند. به این ترتیب، اگر فرد پول کافی نداشته باشد، دنبال خرید این دارو هم نمی‌رود و متاسفانه بیمار مبتلا به سرطان زودتر از دنیا می‌رود. او با اشاره به مشاهدات خود در بیمارستان گفت که بیمارانی را با سطح پایین هوشیاری به اورژانس آورده بودند که به تنظیم قند خون و پتاسیم نیاز دارد. این مشکلات ناشی از تغذیه نامناسب و ناتوانی در تهیه داروهای مورد نیاز است..

سحر مطلبی هم در مورد عواقب ادامه ندادن درمان برخی از بیماری‌ها گفت که بیماری‌های مزمن مانند دیابت و فشار خون در افراد فقیر، به‌دلیل عدم دسترسی به درمان‌های مناسب بیشتر رواج دارد. در افراد دیابتی، کمبود مراقبت‌های منظم و درمانی می‌تواند به زخم‌های دیابتی و حتی قطع عضو منجر شود. دیابت کنترل‌نشده همچنین می‌تواند به رتینوپاتی دیابتی و در نهایت نابینایی ختم شود. 

افرادی که از زخم‌های معده رنج می‌برند اگر قادر به درمان و کنترل آن نباشند، با خطر بالای تبدیل این زخم‌ها به سرطان معده مواجه‌اند. علاوه‌بر این، بیماری‌های التهابی روده که تحت استرس ایجاد می‌شوند، در صورت عدم درمان و مدیریت مناسب، می‌توانند منجر به سرطان کولون شوند. 

توزیع نابرابری در کشور و اثر آن بر روح و روان مردم

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد حتی در سالی که رشد اقتصادی منفی نبوده، نرخ فقر تغییر نکرده است. این موضوع نشان می‌دهد که رشد اقتصادی فراگیر نبوده، به‌نحوی که گروه‌های پایین درآمدی نتوانسته‌اند از مواهب آن برخوردار شوند. سهم بالای نفت در رشد اقتصادی از یک طرف و رشد نزدیک صفر بخش کشاورزی که سهم بزرگی از اشتغال فقرا را تشکیل می‌دهد، از‌جمله شواهد عدم فراگیری رشد اقتصادی محقق شده هستند. 

«صبا آلاله»، روانشناس، با اشاره به تاثیر سوتغذیه بر افسردگی و اضطراب افراد گفت که یکی از آثار روانی فقر بر افراد، تجربه محرومیت و تجربه ناکامی‌های ممتد و مستمر است. به گفته او، تجربه فقر، تبعیض و نابرابری، می‌تواند مستقیما سلامت روانی و عملکردهای روانی فرد را تحت تاثیر قرار دهد. او توضیح داد که عملکردهای روانی، مهارت‌های تصمیم گیری و حل مساله، از‌جمله آینده نگری و پیشگیری است. فقر همچنین توانایی‌های کلامی و ارتباطی فرد را کاملا تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

صبا آلاله همچنین از بین رفتن مهارت تصویرسازی را یکی دیگر از آثار فقر در افراد دانست. او توضیح داد که تصویرسازی مهارتی است که افراد برای گرفتن انگیزه برای اجرای برنامه‌های آینده خود به آن نیاز دارند، در‌حالی‌که فقر قدرت تصویرسازی را تا حد زیادی از بین می‌برد و باعث می‌شود که افراد ناامیدی را تجربه کنند. همین ایجاد ناامیدی، باعث بالا رفتن سطح اضطراب و افسردگی می‌شود و ما معمولا می بینیم یکی از مهم‌ترین تاثیراتی که فقر به‌همراه دارد، این است که افراد یا تفکرات خودکشی دارند، یا معمولا دست به خودکشی می‌زنند.

برخی مطالعات هم نشان داده که ناامنی غذایی ناشی از فقر در برخی از استان‌ها بیش از ۷۰درصد است. به گفته «حسین راغفر»، اقتصاددان و استاد اقتصاد دانشگاه «الزهرا»، آمار منتشره از سوی خانه شورای عالی سلامت و امنیت سلامت و امنیت غذایی کشور، نشان می‌دهد در استان خوزستان ۵۸درصد از خانواده‌ها دچار تغذیه نا‌امن هستند. این رقم در سیستان‌و‌بلوچستان ۷۰‌درصد و در استان کرمان، ۷۴درصد است. به گفته این اقتصاددان، سرانه مصرف گوشت در جهان ۳۰ کیلوگرم است که این عدد در ایران به پنج کیلوگرم رسیده که آن هم به‌طور متوازن بین اقشار کم درآمد تقسیم نشده است.

صبا آلاله، روانشناس، در کنار آثار جسمی فقر و سو‌تغذیه، از سرخوردگی و طرد اجتماعی هم به‌عنوان بخشی از آثار روانی آن یاد می‌کند. به گفته او، افراد فقیر به‌دلیل انگ‌های اجتماعی و محرومیت‌های زیاد، دچار انزوای اجتماعی می شوند؛ همین منزوی شدن و طرد اجتماعی، باعث می‌شود که سلامت روان آن‌ها به خطر بیفتد و آن‌ها را دچار یک سری از اختلالات روانی کند. او همچنین گفت که فقر موجب بیشتر شدن آسیب‌های اجتماعی و درگیری بیشتر افراد در چرخه خشونت می‌شود. همچنین افرادی که فقر را تجربه می‌کنند، احتمال بیشتری دارد که به سمت ارتکاب جرم بروند.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره تداوم وضعیت فقر، شکاف طبقاتی و نابرابری در ایران در شرایطی منتشر شده که سایه جنگ مستقیم بر سر ایران وجود دارد. روانشناسان می‌گویند جنگ یکی از پر آسیب‌ترین و پرخطرترین پدیده‌ها برای سلامت روانی و اجتماعی است، اما همان روانشناسان هم فقر را بعد از جنگ، پدیده‌ای می‌دانند که می‌تواند جامعه را از نظر روانی گسسته کند و فرو بپاشد.

ایران وایر