شب یلدا، که در فرهنگ عامه به نام شب چله نیز شهرت دارد، یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی است که پیشینه‌ آن به ایران باستان و بنا بر برخی روایات، به دوران داریوش بزرگ بازمی‌گردد. این آیین نمادی از همبستگی، مهرورزی و فرصتی برای همنشینی و دلگرمی در برابر تاریکی‌های زندگی است.

تعریف ساده و ملموس ایرانیان از شب یلدا انتظار آمیخته با امید برای طلوع نور در دل تاریکی زمستان است. این شب از غروب آخرین روز پاییز آغاز می‌شود و تا طلوع نخستین روز زمستان ادامه می‌یابد.

شب یلدا که در نیمکره شمالی بلندترین شب سال به شمار می‌رود، در آستانه آغاز زمستان قرار دارد و به تعبیر ابوریحان بیرونی، «میلاد اکبر» است؛ شبی که تولد خورشید را نوید می‌دهد.

پیشینه تاریخی و فلسفه آیین یلدا

بر اساس پژوهش‌های ایران‌شناسان، پیشینه شب یلدا به حدود هفت هزار سال پیش بازمی‌گردد. این دوران مصادف با شکل‌گیری تمدن یکجانشینی، توسعه کشاورزی و دامپروری و آگاهی مردم از تاثیر فصول بر زندگی‌شان بود.

آغاز زمستان برای مردمان عصر آهن ترسناک و دلهره‌آور بود، زیرا بقای زندگی و تامین غذا را تهدید می‌کرد. به همین دلیل، در بلندترین شب سال‌ــ که آغاز سرمای سخت زمستان بود‌ــ دور هم جمع می‌شدند و با برگزاری آیینی سرشار از امید و دلگرمی، تلاش می‌کردند از این فصل تاریک و سرد عبور کنند و به روشنی بهار برسند.

سفره یلدا و خوراکی‌های نمادین

سفره یلدای ایرانیان از گذشته تا امروز با خوراکی‌های متنوعی آراسته می‌شود. میوه‌هایی همچون هندوانه، انار، و انواع خشکبار مانند برگه زردآلو و قیسی، نماد برکت و سرزندگی‌اند. هندوانه، میوه تابستان، به‌عنوان نمادی از گرما و روشنایی، جایگاهی ویژه در این آیین دارد. با گذشت زمان، خوراکی‌های دیگری نیز به سفره یلدا افزوده شدند و این سفره به مرور رنگین‌تر و غنی‌تر شد.

با این حال انار و هندوانه همچنان مهم‌ترین میوه‌های شب یلدا محسوب می‌شوند که پشت هر کدام فلسفه‌ای وجود دارد. انار نماد زندگی و پایداری است؛ چرا که در سخت‌ترین آب‌وهوای زمستانی به بار می‌نشیند و هندوانه‌ هم از نظر مردمی که در گستره فرهنگی ایران زندگی می‌کنند،  بدن را در طول زمستان سالم نگه می‌دارد. در کنار این دو میوه، میوه‌های خشک و آجیل هم یادآور چرخه زندگی‌اند.

وجه تسمیه شب یلدا یا شب چله

واژه یلدا ریشه‌ای سریانی دارد و به معنای «زایش» یا «تولد» است. این نام در فرهنگ ایرانی با تولد خورشید پس از طولانی‌ترین شب سال و پیروزی نور بر تاریکی پیوند یافته است. واژه یلدا بیشتر در متون رسمی و ادبی، به‌ویژه در شعر و ادبیات فارسی، کاربرد دارد و نخستین بار در اسناد دوران ساسانی یا اوایل دوره اسلامی دیده شده است.

در مقابل، واژه چله ریشه‌ای فارسی دارد و از تقویم زرتشتی سرچشمه گرفته است. این واژه به معنای ۴۰ روز است و به دوره‌ای از زمستان اشاره دارد که به چله بزرگ مشهور است و از آغاز دی‌ماه شروع می‌شود و تا میانه بهمن‌ماه ادامه دارد. در فرهنگ عامه و بسیاری از مناطق ایران، اصطلاح شب چله به دلیل ارتباط مستقیم با سردترین دوره سال، بیشتر رایج است.

واژه چله در سنت‌های دیگری همچون چله‌نشینی هم کاربرد دارد و قدمتش طولانی‌تر از واژه یلدا است. با این حال، «شب یلدا» به‌ دلیل تاثیر فرهنگ‌های دیگر و نقش برجسته در ادبیات فارسی، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. هر دو نام از نظر تاریخی و زبانی صحیح‌اند و بسته به زمینه استفاده، می‌توان از هرکدام بهره برد. در مکالمات روزمره، شب چله محبوب‌تر است، اما در متون رسمی، شب یلدا بیشتر استفاده می‌شود.

میان پژوهشگران و زبان‌شناسان، درباره کاربرد نام شب یلدا یا شب چله اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان مثال، دکتر فریدون جنیدی، پژوهشگر زبان‌های باستانی، بر این باور است که واژه چله با توجه به تقدس عدد ۴۰ و تقویم ۴۰ روزه، نام مناسب‌تری برای این شب است. از سوی دیگر، دکتر میرجلال‌الدین میرکزازی، استاد زبان و ادبیات فارسی، معتقد است که چله نامی تقویمی و یلدا نامی آیینی است که با این رویداد تناسب بیشتری دارد؛ زیرا یلدا نماد زایش مهر و روشنایی است.

شاعران برجسته ایران، از حافظ و سعدی گرفته تا سهراب سپهری و فروغ فرخزاد، بارها در اشعارشان به شب یلدا اشاره کرده‌اند. این شب برای آنان نمادی از انتظار برای روشنایی، پیروزی امید بر ناامیدی، و غلبه نور بر تاریکی بوده است.

آداب و رسوم شب یلدا

آیین‌های شب یلدا در مناطق مختلف ایران با شباهت‌ها و تفاوت‌هایی برگزار می‌شود. به عنوان نمونه، در سیستان و بلوچستان مردم با پختن حلواهای محلی این شب را گرامی می‌دارند. در خوزستان، فندق جایگاه ویژه‌ای در سفره یلدا دارد، بختیاری‌ها خوردن ماست و شیر را خوش‌یمن می‌دانند، و در اصفهان انجیر و خرما از خوراکی‌های اصلی‌اند. همدانی‌ها نیز در این شب آیینی به نام فال سوزن برگزار می‌کنند.

با وجود این تفاوت‌ها، برخی آداب و خوراکی‌های یلدا در سراسر ایران مشترک است. انار، هندوانه، آجیل، لبو، کدوتنبل، خرمالو، سیب، ازگیل و شیرینی از اجزای ثابت سفره یلدای ایرانیان محسوب می‌شوند. در برخی مناطق، شراب سرخ نیز جزو خوراکی‌های این شب است که نمادی از شادی و گرما به شمار می‌رود.

یکی از رسوم یلدا گردهمایی اعضای خانواده در خانه بزرگ‌ترها، معمولا مادربزرگ یا پدربزرگ، است. میزبان با خواندن شاهنامه و گرفتن فال حافظ، شب را به یادماندنی‌تر می‌کند.

ثبت جهانی در فهرست میراث ناملموس یونسکو

آیین شب چله در بیشتر کشورهای حوزه ایران فرهنگی و جغرافیای فراتر از آن از جمله افغانستان، تاجیکستان، قفقاز، عراق، جمهوری آذربایجان، پاکستان، هند ترکیه و در جوامع ایرانیان مقیم خارج از کشور جشن گرفته می‌شود.

این آیین باستانی آذر ۱۴۰۱ در جریان برگزاری هفدهمین اجلاس یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس، به‌عنوان میراث مشترک دو کشور ایران و افغانستان ثبت جهانی شد.

میراث فرهنگی ناملموس به مجموعه‌ای از سنت‌ها، آیین‌ها، مهارت‌ها و تجربیاتی اطلاق می‌شود که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند و در هویت فرهنگی جوامع تاثیر می‌گذارند.

حدود یک سال پس از ثبت جهانی شب یلدا در فهرست میراث ناملموس جهان، شورای عالی انقلاب فرهنگی، نهاد زیرمجموعه علی خامنه‎‌ای، نام شب یلدا و چهارشنبه‌سوری را به دو نام جعلی «روز ترویج فرهنگ مهمانی و پیوند با خویشان» و «روز تکریم همسایگان» در تقویم رسمی ایران تغییر داد. این اقدام دوستداران میراث ملی، فرهنگی، تاریخی و ادبی را خشمگین کرد و بسیاری این اقدام را دشمنی آشکار جمهوری اسلامی با میراث و هویت ملی پارسی‌زبانان دانستند.

جمهوری اسلامی در بیش از چهار دهه گذشته پیوسته برای نابودی هویت ملی ایرانیان تلاش کرد اما نتیجه‌ای که حاصل شده، این است که ایرانیان در تقابل با حکومت به میراث ملی و فرهنگی‌شان توجه بیشتری نشان می‌دهند.