با وجود قوانین متعددی که برای محدود کردن فعالیت‌های هنری و ادبی تدوین شده و همچنین با وجود نهادهای مختلف فرهنگی که معیارهای ممیزی و محدودکننده خاص خود را دارند و خارج از کنترل دولت هم هستند، هنوز بخش مهمی از اعمال سانسور در ایران به سلایق، تمایلات و نظرات مقامات وزارت ارشاد وابسته است.

اواخر مرداد، مجلس شورای اسلامی صلاحیت عباس صالح شریعتی که بیشتر با نام عباس صالحی شناخته می‌شود و در دولت دوم حسن روحانی وزیر ارشاد بود، را به عنوان وزیر ارشاد جدید تایید کرد.

عباس صالحی کسی است که شرط‌های لازم اما نانوشته برای تصدی وزارت ارشاد را داراست: «اعتماد رهبر»، «مقبولیت از سوی حوزه‌های علمیه» و «اعتقاد به سانسور».

دوره محمدمهدی اسماعیلی، وزیر ارشاد دولت ابراهیم رئیسی، با ممنوعیت‌های گسترده‌ای که برای فعالیت هنری هنرمندان به ویژه بازیگران سینما به دلیل حمایت از اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» اعمال شد، شناخته می‌شد.

اسماعیلی در آخرین روزهای وزارتش از این سیاست خود دفاع کرد و گفت: «مسائلی از قبیل ممنوع الکاری به صورت مخفیانه به افراد گفته نمی‌شود. اگر فردی دچار مشکلی شود به شکل رسمی دعوت و با وی سخن گفته می‌شود.»

خوانندگان تحت فشار پرونده‌های قضایی

فشار بر هنرمندان عرصه موسیقی ایران در سال ۱۴۰۳ همچنان ادامه داشت و چندین هنرمند سرشناس درگیر پرونده‌های قضایی بودند.

در فروردین، دانیال مقدم، بازیگر و هنرمند ایرانی که پیش‌تر به همراه سحر زکریا و صبا کمالی یک نماهنگ درباره تبعیض و خشونت علیه زنان اجرا کرده بود و به این دلیل به دادگاه احضار شده بود، اعلام کرد که حاضر نشده به دادگاه برود.

این سه نفر به دنبال انتشار آهنگ مشترک‌شان «حوری» در آذر ماه سال گذشته‌اش نیز به دادسرای فرهنگ و هنر احضار شده بودند.

در اردیبهشت‌ماه نیز، دانیال مقدم و وفا احمدپور (وفادار) دو خواننده معترض، در پی انتشار آهنگ اعتراضی «آماده‌باش»، در شیراز بازداشت شدند. این دو پیش‌تر بر سر مزار آرمان عمادی، از کشته‌شدگان اعتراضات ۱۴۰۱ ویدیویی منتشر کردند.

همچنین در همان هفته‌های آغازین سال، وکیل توماج صالحی، رپر معترض، اعلام کرد که دادگاه انقلاب، این خواننده را به اتهام «فساد فی‌الارض» به اعدام محکوم کرده است.

دادگاه انقلاب به دلیل حمایت صالحی از اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» در سال ۱۴۰۱، «معاونت در بغی، اجتماع و تبانی، تبلیغ علیه نظام و دعوت به آشوب موضوع ماده ۵۱۲ قانون مجازات» را از مصادیق «افساد فی‌الارض» دانسته بود.

صدور حکم اعدام برای توماج صالحی موجی از واکنش‌های داخلی و بین‌المللی را به دنبال داشت و اعتراضاتی در حمایت از او در شهرهای مختلف دنیا از جمله لاهه و برلین و پاریس برگزار شد.

سرانجام در آذر ۱۴۰۳، قوه قضاییه جمهوری اسلامی خبر آزادی این رپر معترض را تایید و اعلام کرد او که بابت «ارتکاب جرم تبلیغ علیه نظام به یک سال حبس قطعی محکوم شده بود» با گذران دوران محکومیت خود از زندان آزاد شد.»

هر چند در این سال، حکم اعدام توماج صالحی اجرا نشد، اما اجرای حکم ۷۴ ضربه شلاق مهدی یراحی، دیگر خواننده معترض، خشم و اعتراضات گسترده‌ای به دنبال داشت و موجی از ابراز همبستگی با این خواننده را به راه انداخت.

یراحی در شهریور ۱۴۰۲ و در پی انتشار آهنگی با عنوان «روسریتو دربیار» علیه حجاب اجباری، بازداشت و به حبس و شلاق محکوم شد و سرانجام حکم شلاق او روز ۱۵ اسفند ۱۴۰۳ اجرا شد.

او که از هنرمندان حامی اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» بود چند روز پیش از اجرای حکمش با انتشار ویدئویی گفت کنار زنان ایرانی می‌ایستد و هرگز به دنبال مجوز برای برگزاری کنسرت نخواهد رفت.

یراحی، در آبان‌ماه نیز در حالی که با پابند الکترونیکی دوران یک سال حبس خود را خارج از زندان می‌گذراند، اثر جدیدی به نام «خاموشی» برای سالگرد اعتراضات آبان ۹۸ منتشر کرد.

از دیگر پرونده‌های قضایی جنجالی در سال ۱۴۰۳ علیه هنرمندان موسیقی ایران، تشکیل پرونده برای پرستو احمدی به دلیل اجرای موسیقی بدون مجوز و بدون حجاب اجباری بود.

خانم احمدی ویدئویی از اجرای خود در یک کاروانسرا را به عنوان «کنسرت فرضی» منتشر کرد و بلافاصله برای دست‌اندرکاران این اجرا پرونده تشکیل و با آنها برخورد شد.

پرستو احمدی متولد فروردین ۱۳۷۶ در نوشهر است که در جریان اعتراضات ۱۴۰۱ با اجرای قطعه «از خون جوانان وطن» عارف قزوینی شهرت پیدا کرد.

هیوا سیفی‌زاده خواننده و نوازنده تنبک و اعضای گروهش نیز ۹ اسفند در پی برگزاری یک کنسرت موسیقی بدون مجوز رسمی وزارت ارشاد، بازداشت و سپس با قید وثیقه آزاد شدند.

همچنین در سالی که گذشت، صفحات اینستاگرام تعدادی از خواننده‌های زن در ایران بسته شد.

در مهرماه، اجرای حکم زندان شروین حاجی‌پور، خواننده ترانه اعتراضی معروف «برای» متوقف و پرونده‌اش مختومه شد.

دادگاه انقلاب ساری برای انتشار ترانه «برای» که در حمایت از اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» ساخته شد، حاجی‌پور را بابت «تبلیغ علیه نظام» به زندان محکوم کرده بود.

با این حال، در اسفندماه، شروین حاجی‌پور، نتوانست در مراسم اکران نسخه نهایی انیمیشن پسر دلفینی ۲ که ترانه تیتراژ پایانی آن را در نسخه نهایی خوانده است، شرکت کند و ‌گفته شده که او اجازه ندارد در تجمعات بالای ۳۰ نفر شرکت کند. ‌

همچنین در سالی که گذشت، روند قضایی برای پرونده امیرحسین مقصودلو ملقب به «امیر تتلو» ادامه داشت و در دی‌ماه، دیوان عالی حکم پنج سال حبس او به اتهام «سب‌النبی» را نقض کرد.

آخرین جلسه رسیدگی به اتهامات مقصودلو، در اردیبهشت در شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب برگزار شد.

اعتراض هنرمندان به جشنواره موسیقی فجر

از دیگر جنجال‌های دنیای موسیقی در سالی که گذشت، اعتراض چندین هنرمند به جشنواره دولتی موسیقی فجر بود که هر سال در بهمن‌ماه و همزمان با سالگرد انقلاب ایران همراه با دیگر جشنواره‌های فجر برگزار می‌شود.

این روند با اعتراض ‌حسین علیزاده، موسیقیدان، نوازنده و آهنگساز سرشناس، به مراسم تقدیرش در جشنواره آغاز شد.

آقای علیزاده در بیانیه‌ای نوشت: «این جشنواره فرمایشی‌ است، نه هنری و نه در حد و اندازه‌ هنر.»

پس از علیزاده، دو خواننده دیگر، محسن چاوشی و سیمین غانم، قدردانی جشنواره موسیقی فجر از خود را رد کردند.

خانم غانم در یک پیام صوتی گفت که «علیرغم محدودیت‌های اجرا که صرفا برای» زنان بوده،‌ در ایران مانده اما در چند سال گذشته این فرصت هم از او گرفته شده است.

«ناپدید شدن» ۳۰ تابلوی نقاشی و توقیف ۲۷ هزار شیء تاریخی قاچاق شده

یکی از خبرهای جنجالی دنیای هنرهای تجسمی ایران، خبر «ناپدید شدن» ۳۰ تابلوی نقاشی از موزه امام علی در تهران بود که در اواخر تابستان منتشر شد.

این نقاشی‌ها شامل آثاری از عنایت‌الله نظری‌نوری، علی‌اکبر صادقی، هانیبال الخاص، آیدین آغداشلو، حسین محجوبی، صادق تبریزی، احمد وکیلی و چندین اثر از نقاشان دیگر بودند و به گفته ناصر امانی، از اعضای شورای شهر تهران، ارزش یکی از این تابلوها ۳۰ میلیارد تومان بوده است.

سرانجام مشخص شد که این تابلوها برای فروش به دوبی منتقل شده بودند و سعید صدرائیان، عضو هیئت مدیره سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران که از امضاکنندگان مجوز فروش این آثار بود، ادعا کرد که تصمیم برای فروش این آثار، برای خرید نقاشی‌های با ارزش بیشتر یا بهبود زیرساخت‌های موزه بوده است.

وزارت میراث فرهنگی اعلام کرد که از این اتفاق بی‌اطلاع بوده، اما عدم مراقبت از آثار موزه‌های ایران فقط به موزه امام علی ختم نمی‌شود.

روز ۲۴ آذر ۱۴۰۳ اعلام شد که بیش از ۲۷ هزار شیء تاریخی که طی بازه یک سال گذشته‌اش از موزه‌ها و اماکن تاریخی و باستانی ایران قاچاق شده بود، کشف و توقیف شد.

به گفته مقامات، ایران دارای ده‌ها اثر ثبت جهانی، حدود ۴۱ هزار اثر ثبت ملی و ۲۵۹ موزه است.

علاوه بر اشیاء، بناهای تاریخی ایران نیز در معرض خطر هستند.

به عنوان نمونه، در آذرماه، اعلام شد که مسجد تاریخی میرزا اسماعیل در شهر خوانسار درحالی که در حریم بلافصل خانۀ تاریخی حبیبی، ثبت شده به عنوان اثر ملی ایران، قرار داشت تخریب شد.

یک صف معروف مقابل موزه هنرهای معاصر تهران

در آبان‌ماه، انتشار عکس‌هایی از تشکیل یک صف طولانی مقابل نمایشگاهی از پرتره‌های مشهور جهان و ایران در موزه هنرهای معاصر تهران توجه رسانه‌ها را جلب کرد و موجی از واکنش‌ها را به دنبال داشت.

انتشار تصاویری از این صف‌ طولانی در خیابان کارگر تهران امیدواری‌هایی را در زمینه این که هنرهای تجسمی با وجود محدودیت‌ها همچنان در ایران مخاطب دارند، ایجاد کرد.

در این نمایشگاه آثاری از آن‌ری‌دو تولوز لوترک، پابلو پیکاسو، ونسان ونگوگ، اندی وارهول، آلبرتو جاکومتی، جیمز انسور، ادوارد مونه، جیم داین، ژان دوبوفه، رابرت راشنبرگ، فرنان لژه، خوان میرو، کمال الملک، بهمن محصص، مارکو گریگوریان، محمود جوادی پور، احمد اسفندیاری، ژازه تباتبایی، کامبیز درم‌بخش، غلامحسن نامی، مهدی سحابی، فرشید ملکی، کوروش گلناری و… به نمایش گذاشته شد.

موزه هنرهای معاصر تهران دارای گنجینه‌ای بسیار ارزشمند از تابلوهای ایرانی و خارجی است که در دوران پهلوی جمع‌آوری شده است.

انتشار عکس‌های تاریخی موزه گلستان

در خرداد ۱۴۰۳، یک منبع ناشناس حدود ۳۲۰۰ عکس منتشرنشده، عمدتا از دوران قاجار، از بایگانی کاخ گلستان واقع در تهران را منتشر کرد و هدفش از این اقدام را آزادسازی اسناد تاریخی از «حبس» و فراهم کردن دسترسی رایگان برای علاقه‌مندان به فرهنگ ایران اعلام کرد.

این عکس‌ها فقط مربوط به شاهان قاجاری و مراسم درباری آنان نبود بلکه گستره وسیعی از تصاویر شهرها و مناطق، ساختمان‌ها و مراسم سنتی و مردمی در سراسر ایران در بیش از یک و نیم قرن پیش را شامل می‌شد.

این تصاویر که در ده‌ها پوشه جداگانه سازمان‌دهی شده بودند، بر روی پلتفرم گوگل درایو منتشر شدند و به سرعت در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های مختلف مورد توجه قرار گرفتند.

برخی از علاقه‌مندان و پژوهشگران از دسترسی به این تصاویر استقبال کردند، اما برخی دیگر نگرانی‌هایی درباره نقض حقوق مالکیت فکری و مسائل امنیتی مرتبط با این اقدام ابراز داشتند.

با این حال، این اتفاق موجب شد بحث‌هایی درباره لزوم دیجیتالی‌سازی و دسترس‌پذیر کردن آرشیوهای تاریخی برای عموم مردم مطرح شود.

انتشار دست‌نوشته‌های نیما یوشیج، پدر شعر نو فارسی

انتشار دست‌نوشته‌های نیما یوشیج، پدر شعر نو فارسی، با عنوان «از غریب من»، از کتاب‌های مطرح در سال ۱۴۰۳ بود.

این کتاب در واقع دفتر سوم اشعار منتشرنشده نیما یوشیج است که با مقدمه و تصحیح مهدی علیایی مقدم از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است.

آقای علیایی مقدم در مراسم رونمایی از این کتاب درباره ضرورت انتشار دست‌نوشته‌های نیما گفت: «اساسا نیما نوشته‌هایی را که درخور نگهداری نمی‌دانست از بین می‌برد. خود او می‌گوید، دو رمانش را آتش زده است و یا در یادداشت روزانه آورده است که آثاری را از بین برده است بنابراین آثاری که از او باقی‌مانده از نظر نیما صلاحیت نگهداری دارند، هرچند کیفیتشان از نظر او مطلوب نبوده است.»

این مجموعه شامل ۲۰۹ قطعه شعر، به همراه ۲۳ حکایت به سبک و سیاق سعدی است.

بازگشت حسن انوری به موسسه دهخدا

در آذرماه و با تغییر رئیس موسسه دهخدا در تهران، حسن انوری، ادیب معروف و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی پس از دو سال کناره‌گیری از موسسه دهخدا، اعلام کرد به این مؤسسه بازگشته است.

دو سال قبل از آن، شماری از مولفان لغت‌نامه دهخدا در ایران به نشانه اعتراض به نحوه مدیریت جدید در این موسسه اعلام کردند که به همکاری خود با «فرهنگ بزرگ فارسی» خاتمه می‌دهند.

علی‌اشرف صادقی، زبان‌شناس و استاد بازنشستهٔ دانشگاه تهران به ایسنا گفت: «مؤسسه دهخدا در دو سال گذشته، فلج شده بود و عده‌ای در آن‌جا بودند که از این مؤسسه، ویرانه‌ای ساخته بودند.»

خروج محمد رسول‌اف از ایران و مهاجرت فاطمه معتمدآریا به فرانسه

خروج محمد رسول‌اف کارگردان مطرح سینما از ایران و انتشار خبر مهاجرت فاطمه معتمدآریا و ویشکا آسایش دو بازیگر معروف از اتفاقات مهم سینمای ایران در سال گذشته بود. خروج این سینماگران مطرح، نماد وضعیت بحرانی سینمای ایران در سال گذشته بود.

محمد رسول‌اف، کارگردان سینما، که در سال‌های اخیر ممنوع‌الخروج بوده و به هشت سال زندان محکوم شده بود، در اردیبهشت‌ماه با انتشار ویدیویی از خروج خود از ایران خبر داد.

او گفت که از از این پس «ساکن ایران فرهنگی» است.

خروج رسول‌اف از ایران در شرایطی صورت گرفت که محمدمهدی اسماعیلی، وزیر وقت ارشاد درباره اکران فیلم «دانه‌ انجیر معابد» ساخته این کارگردان در جشنواره فیلم کن فرانسه گفت: «تولید و انتشار چنین فیلم‌هایی خلاف قانون است. هرکجا در جریان باشیم جلو آن را خواهیم گرفت.»

در خردادماه، «دانه انجیر معابد» که در بخش مسابقه هفتاد وهفتمین دوره جشنواره کن حضور داشت، جایزه ویژه هیات داوران این جشنواره را کسب کرد.

همچنین در اسفندماه، فاطمه معتمدآریا، بازیگر سینما و تئاتر ایران گفت بیش از یک سال است که از ایران خارج شده و ساکن پاریس است.‌

خانم معتمدآریا در جلسه‌ای پس از اکران فیلم «روزی روزگاری در آبادان» در آمریکا، گفت که «بعد از ۲۲ بار دادگاهی شدن» توانست گذرنامه خود را پس بگیرد و هنگامی که برای شرکت در جشنواره‌ای در فرانسه از ایران خارج شده بود، همسرش به او گفت که بازنگردد وگرنه دوباره پاسپورتش را خواهند گرفت.‌

قبل از آن، ویشکا آسایش که او نیز ایران را ترک کرده، برای نخستین‌بار در گفتگوی تصویری از شرایط کار در ایران و دلیل و نحوه مهاجرت سخن گفت.

در سال‌های اخیر و پس از جنبش مهسا، تعدادی از بازیگران از کار ممنوع شدند یا حاضر به ادامه کار با حجاب اجباری نشدند. ترانه علیدوستی، کتایون ریاحی، شبنم فرشادجو، فاطمه معتمدآریا، مریم بوبانی، دنیا مدنی و شیوا ابراهیمی از جمله بازیگران زنی هستند که در دو سال گذشته در اعتراض به برخوردهای حکومت ایران با زنان، حجاب از سر برداشتند.

تشکیل پرونده برای رضا بابک و مرضیه برومند به دلیل دست دادن

در بهمن‌ماه و در جریان برگزاری جشنواره فیلم فجر، مرضیه برومند و رضا بابک، دو بازیگر و کارگردان باسابقه، به دلیل فشردن دست یکدیگر که قوه قضاییه آن را «خلاف عرف» تلقی کرده، با تشکیل پرونده قضایی مواجه شدند.

در مراسم تقدیر از رضا بابک در افتتاحیه چهل و سومین جشنواره فیلم فجر، از محمدرضا شریفی‌نیا و مرضیه برومند دعوت شد به عنوان همکار آقای بابک روی صحنه بیایند.

خانم برومند که به گفته خود از سال ۱۳۴۸ «همکلاسی و همکار» رضا بابک بوده گفت: «تنها چیزی که می‌توانم درباره رضا بابک بگویم این است که او اینهمه سال جز جگر من بیچاره بوده و من هم جز جگر او بوده‌ام.»

خانم برومند سپس با خنده خطاب به آقای بابک گفت: «جیگرتو بخورم.»

آقای بابک همچنین پس از گرفتن سیمرغ بلورین از دستان خانم برومند، دستش را به سوی او برد و خانم برومند نیز با او دست داد.

بازگشت تعدادی از بازیگران به تئاتر

تئاتر ایران در سالی که گذشت دچار مشکلات همیشگی خود به ویژه مشکلات مالی بود. با این حال، تعدادی از بازیگران که در سال‌های اخیر به دلایلی از این عرصه فاصله گرفته بودند به صحنه بازگشتند.

یکی از این بازیگران، پانته‌آ بهرام بود که با نمایش «روش غیرعادی» به عرصه هنرهای نمایشی بازگشت.

در تابستان همین سال، پانته‌آ بهرام، با انتشار پستی در شبکه اینستاگرام گفت اجازه نیافت برای کودکان یک دوره آموزشی برگزار کند.

خانم بهرام از بازیگران مورد غضب حکومت به دلیل حمایت از اعتراضات سراسری بود. تصاویری از او بدون روسری در مراسم پایانی سریال «پوست شیر» و مراسم خاکسپاری رضا حداد منتشر شد. او ویدیویی هم از خود بدون روسری در صفحه اینستاگرامش منتشر کرد. خانم بهرام بعدتر از احضارش به دادسرا هم خبر داد.

همچنین در اسفندماه، گزارش شد که لیلی رشیدی بازیگر سینما و تئاتر ایران، با بازی در کنسرت نمایش «بتهوون یک جاودانگی» به صحنه بازمی‌گردد.

احترام برومند، مادر لیلی رشیدی، در تابستان از ضبط گوشی تلفن و رایانه شخصی دخترش هنگام بازگشت به ایران خبر داد.

تداوم بلاتکلیفی برای ساختمان تئاتر شهر

رسانه‌های ایران در آخرین روزهای سال ۱۴۰۳ گزارش دادند که روند ساخت و ساز حریم تئاتر شهر به عنوان اصلی‌ترین مجموعه تئاتر کشور و نماد تئاتر ایران همچنان بلاتکلیف است.

خبرگزاری ایسنا نوشت که وضعیت فعلی تئاتر شهر نه تنها برازنده این مجموعه نیست بلکه از نظر ایمنی شرایط نامطلوبی برای مردم و به ویژه جامعه تئاتری ایجاد کرده است.