در ویدیوی ۱۲ ثانیه‌ای که ۱۲ تیر (۴ ژوئیه) از حمله اسرائیل به میدان تجریش منتشر شد، لحظه انفجار آنقدر شدید و تکا‌ن‌دهنده بود که باور واقعی بودن این ویدیو را در نگاه اول سخت می‌کرد. ‌‌بخش راستی‌‌آزمایی بی‌بی‌سی پس از بررسی صحنه به صحنه این ویدیو و صحبت با کارشناسان، صحت آن را تایید کرد.

در نگاه اول، این ویدیوی کوتاه دو انفجار پی‌درپی را با فاصله کمتر از دو ثانیه از هم نشان می‌دهد. در انفجار اول طبقات بالای یک ساختمان منفجر می‌شوند و انفجار دوم حدود ۱۳۰ متر جلوتر در خیابان رخ می‌دهد. ‌

در ساختمان منفجر شده آوار و دود سیاه عظیم ناشی از انفجار به صورت افقی از طبقه بالایی ساختمان بیرون می‌زند و در انفجار دوم خودروهایی که پشت چراغ قرمز توقف کرده‌اند، چند موتور سوار، آسفالت و آوار خیابان با شدت به ارتفاع بالا پرتاب می‌شوند. درخت‌ها و تیر چراغ برق هم به کف خیابان می‌افتند. رهگذرانی که در این ویدیو دیده می‌شوند، در لحظه وقوع انفجار می‌دوند و سعی می‌‌کنند از محل دور شوند. ‌

بر اساس ویدیوهای منتشر شده می‌دانستیم که در ۲۵ خرداد (۱۵ ژوئن) دو انفجار در تجریش رخ داده است. ارتش اسرائیل هم در ۲۶ خرداد تایید کرده بود که در روز قبل به مناطقی در تهران حمله کرده و شماری از فرماندهان سپاه را کشته است. تحقیقات بی‌بی‌سی نشان داده است که شماری از شهروندان غیرنظامی نیز در این انفجارها کشته یا به شدت زخمی شده‌اند.

در آن روز با بررسی ویدیوهایی که پس از انفجار منتشر شده بود، مکان ساختمان تخریب شده بر اثر انفجار را شناسایی کردیم. این ساختمان در خیابان باهنر، نرسیده به میدان قدس (شهرداری) قرار دارد که طبقه همکفش شعبه بانک شهر است. تابلوی «دفتر مرکز رسیدگی به امور مساجد» هم بالای تابلوی بانک دیده می‌شود.

می‌دانستیم در همان خیابان یک انفجار دیگر موجب تخریب خودروها، آسفالت خیابان و ترکیدگی لوله آب شده است.

با مکان‌یابی ویدیوی لحظه انفجار توانستیم تایید کنیم که این ویدیو هم مربوط به به همان حمله ۲۵ خرداد اسرائیل است.

اما آیا از هوش مصنوعی برای خلق لحظه انفجاردر این ویدیو استفاده شده است؟ آیا این ویدیو حاصل دستکاری در ویدیوی واقعی از لحظه انفجار است تا در ابعاد آن اغراق کنند؟‌‌

هانی فرید، کارشناس هوش مصنوعی از موسسه راستی‌آزمایی «گت‌ریل‌لب» معتقد است که این ویدیو با استفاده از هوش مصنوعی درست نشده است و واقعی است.

او به بخش راستی‌آزمایی بی‌بی‌سی گفت: «تحلیل ویدیویی که از روی یک صفحه‌نمایش فیلم‌برداری شده، دشوار است، چون کیفیت آن به‌شدت کاهش می‌یابد و «الگوهای موآره» به‌ طور اجتناب‌ناپذیر ظاهر می‌شوند. با این حال، من در این ویدیو چیزی نمی‌بینم که نشان دهد با هوش مصنوعی تولید شده باشد. حرکت‌ها طبیعی و قابل باور هستند، در صحنه‌ای که خودروها در هوا پرتاب می‌شوند، تاری حرکتی قابل توجهی وجود دارد، چیزی که معمولاً در ویدیوهای تولیدشده با هوش مصنوعی دیده نمی‌شود و واکنش افراد نزدیک به محل انفجار نیز همان‌گونه است که انتظار می‌رود.»

یکی از مواردی که ممکن است موجب پدید آمدن «الگوی موآره» شود، هنگام فیلمبرداری از یک صفحه نمایش است. در این وضعیت یک شبکه از پیکسل‌ها (مثلاً پیکسل‌های تلویزیون) با شبکه دیگری از پیکسل‌ها (سنسور دوربین) ثبت می‌شود.

وقتی این دو شبکه به‌طور کامل بر هم منطبق نباشند، به‌ویژه اگر فاصله یا فرکانس آن‌ها به هم نزدیک باشد، بین آن‌ها نوعی تداخل ایجاد می‌شود و الگوهای جدید و ناخواسته‌ای شکل می‌گیرد. این تداخل همان چیزی است که ما به شکل الگوی موآره می‌بینیم. اگر روی موآره زوم کنید، می‌بینید که این الگوها می‌توانند حرکت کنند یا تغییر شکل بدهند. وقتی که دوربین را کمی جابه‌جا می‌کنید زاویه یا تمرکز دوربین تغییر می‌کند.

‌اما پیش از آنکه این کارشناس به ما پاسخ دهد، این ویدیو را فریم به فریم بررسی کردیم و نظرات کارشناسان انفجار و مهمات را درباره این ویدیو جویا شدیم. ‌در ابتدا پایین بودن کیفیت ویدیو مطالعه آن را مشکل کرده بود اما پس از آنکه نسخه‌ای با کیفیت بهتر منتشر شد، توانستیم دقیق‌تر آن را بررسی کنیم و ما هم نتیجه گرفتیم که ویدیو ساختگی نیست. ‌‌

زاویه و موقعیت جغرافیایی دوربین ویدیوی اصلی

این ویدیو با موبایل از روی یک صفحه نمایش فیلمبرداری شده است. اما ویدیوی اصلی، تصاویر مداربسته یک دوربین راهنمایی و رانندگی است. چرا؟‌

دوربینی که این ویدیو را گرفته است در ارتفاع بالا قرار دارد و موقعیت جغرافیایی آن جایی است که غرب میدان قدس (شهرداری)، یعنی نرسیده به ابتدای خیابان باهنر، روبروی آن قرار دارد. با بررسی نقشه در این نقطه، ساختمانی دیده نمی‌شود که چنین زاویه دیدی داشته باشد. اما یک دوربین راهنمایی رانندگی در کنار متروی تجریش نصب است که ارتفاع و زاویه دید آن با آنچه که در ویدیو دیده می‌شود، همخوانی دارد. ‌

بررسی لحظات دو انفجار و پیامدهای بعدی آن

با بررسی فریم به فریم ویدیو در انفجار اول دیده می‌شود که احتمالا یک یا دو طبقه مانده به آخر ساختمان منفجر می‌شود. ‌

این ویدیو نشان می‌دهد که انفجار از درون ساختمان به سمت بیرون رخ داده است و آوار و آتش و دود ناشی از آن به طور افقی به بیرون می‌زند. در این ویدیو مشخص نیست که چه چیزی موجب انفجار شده است.

اما در انفجار دوم قضیه کاملا متفاوت است، پرتابه‌ای که به خودرو با زاویه‌ای نزدیک به ۹۰ درجه برخورد می‌کند، کاملا دیده می‌شود.

می‌توان گفت که احتمالا در انفجار دوم، از بمب یا موشکی با فیوز تاخیری استفاده شده است. در ویدیومی‌بینیم که ازلحظه برخورد پرتابه با خودرو تا لحظه انفجار، حدود هشت فریم طول می‌کشد. نرخ فریم‌ در این ویدیو ۲۵ فریم در ثانیه است، یعنی زمان این هشت فریم ۳۲ صدم ثانیه است. این یعنی حدود ۳۲ صدم ثانیه طول کشیده است تا پرتابه پس از برخورد با خودرو منفجر شود.

ترور بال، کارشناس مهمات، هم درباره این انفجارها به بخش راستی‌‌آزمایی بی‌بی‌سی گفت که «این دو انفجار به نظر واقعی می‌رسند، به‌ویژه با توجه به اثرات پس از انفجار که در ویدیوهای ضبط‌شده بعد از حادثه قابل مشاهده‌اند. ‌‌

تراکم ابری که از آوار و دود انفجار اول تشکیل شده است، کمی غیرمعمول است، اما در واقع این ابر متراکم آوار و دودی است که از محل انفجار اولیه به بیرون پرتاب شده‌ و به ساختمانی در آن‌سوی خیابان برخورد کرده‌ است و در نتیجه دود و گرد وغبار بیشتری ایجاد شده است.»

شدت انفجاری که در این ویدیو دیده می‌شود با تخریب شدیدی که در ویدیوهای بعد از انفجاردیده می‌شود، همخوانی دارد. خودروهایی که مچاله شده‌اند و به شدت آسیب دیده‌اند، همان‌ها هستند که در این ویدیو به هوا پرتاب شده‌اند. تکه‌های آسفالتی که از کف خیابان برآمده، همان‌هایی است که از شدت انفجار در این ویدیو به هوا پرتاب شده‌اند، درخت و تیر چراغ برقی هم که افتاده است، همانهاست که در لحظه انفجار دیدیم. ‌‌

واکنش رهگذران در این ویدیو کاملا با واکنش غریزی که انتظار می‌رود انسان‌ها در در چنین لحظاتی از خود نشان دهند، همخوانی دارد. آنها در لحظه انفجار سر خم می‌کنند و برای گریز از مهلکه می‌دوند و به دنبال سرپناهی می‌گردند. ‌‌ویدیو از این منظر هم ساختگی به نظر نمی‌رسد. ‌

ماجرای صحنه‌هایی که در صحت ویدیو تردید ایجاد کرد

وقتی ویدیو را با دقت بررسی می‌کنیم، به فریم‌هایی برمی‌خوریم که ممکن است در صحت ویدیو تردید ایجاد کنند. برای مثال سه فریم در ویدیو وجود دارد که لحظات پس از اصابت بمب و پیش از پرتاب شدن خودروها در هوا را نشان می‌دهد. اما می‌بینیم که در این فریم‌ها خودروها به‌صورت شبح‌مانند در هوا به چشم می‌‌آیند، درست قبل از اینکه در فریم بعدی آنها را واقعا در هوا می‌بینیم. ‌

یا در جای دیگر ویدیو، در چند فریم درست پیش از انفجار اول به نظر می‌رسد که زاویه دوربین تغییر کرده است در حالیکه تصاویر دوربین مداربسته دارای زاویه دید و قاب ثابت هستند. یعنی دوربین در موقعیتی ثابت قرار دارد و تنها در صورتی حرکت می‌کند که چیزی یا کسی آن را حرکت دهد.‌

برای مثال این دو فریم از ویدیو، که هر دو در زمان ۴ ثانیه از کلیپ گرفته شده‌اند، دوربین را در دو موقعیت متفاوت نشان می‌دهد. در هر دوی این فریم‌ها، خط سیاه پایین کادر بر روی مانیتوری که فرد در حال فیلم گرفتن از آن است، ثابت دیده می‌شود، بنابراین دلیل این تغییر زاویه دوربین مدار بسته، تغییر زاویه دوربین شخصی نیست که دارد از مانیتور فیلم می‌گیرد.‌‌

در این دو فریم می‌بینیم که مثلا فضای پایین ماشین سفید در گوشه سمت چپ تصویرتغییر می‌کند؛ انگار که زاویه دوربین در حال تغییر است. این فریم‌ها پیش از انفجار است، پس این تغییر نمی‌تواند نتیجهٔ موج انفجار باشد.

اما چند توضیح منطقی برای وضعیت‌هایی که در بالا توضیح‌ دادیم، وجود دارد. ‌اول اینکه ممکن است پدیده «تاری حرکتی» موجب پدید آمدن تصاویر شبه‌وار خودروها در هوا باشد. ‌

این پدیده هنگام فیلم‌برداری یا عکس‌برداری از اجسام در حال حرکت سریع اتفاق می‌افتد، وقتی که سرعت شاتر (زمان نوردهی) پایین باشد. در نتیجه، سوژه در تصویر یا ویدیو کمی کشیده یا محو دیده می‌شود. ‌

توضیح دیگر ممکن است مربوط باشد به تفاوت نرخ فریم بر ثانیه در ویدیوی اصلی که از صفحه مانیتور پخش می‌شود با دوربین موبایلی که از این ویدیو دارد فیلم می‌گیرد. ‌‌

سیامک محیط‌زاده از بخش دیجیتال بی‌بی‌سی فارسی معتقد است که چون در واقع این ویدیو فیلم‌برداری از یک ویدیوی دیگر است، مکث‌ها یا پرش‌هایی در تصویر دیده می‌شود، که احتمالاً به‌دلیل ناهماهنگی نرخ فریم بین این دو ویدیو است.‌

سیامک توضیح می‌دهد که فرض کنید ویدیوی اصلی دوربین مداربسته با نرخ ۳۰ فریم بر ثانیه ضبط شده باشد، اما گوشی یا دستگاهی که از آن فیلم گرفته، با ۲۵ فریم بر ثانیه ضبط کرده باشد، چیزی که در متادیتای (فراداده) ویدیو نیز دیده می‌شود. این اختلاف نرخ فریم باعث می‌شود که در ویدیوی نهایی که ما می‌بینیم، برخی فریم‌های اصلی حذف شوند. ‌

‌اما توضیح دیگر این وضعیت می‌تواند مرتبط باشد با همان پدیده‌ «الگوی موآره» که پیش‌تر توضیح آن داده شد. چون با دوربین از صفحه نمایش فیلم‌ گرفته شده است، «الگوی موآره» می‌تواند ایجاد شود. بر اثر این پدیده، الگوهای تصویری در شکل می‌گیرد که در ویدیوی اصلی وجود ندارد.

بی بی سی