علیرضا مناف زاده
قنات را ایرانیان باستان اختراع کردند. این تکنولوژی از ایران به کشورهای دیگر راه یافت. پولیبیوس، مورخ یونانی، در قرن دوم پیش از میلاد از قنات‌های ایران سخن گفته است. هزینۀ حفر قنات را معمولاً تجار و زمینداران بزرگ تأمین می‌کردند. بعضی‌ها معتقدند که این سنتِ قنات سازی برای وحدت سیاسی کشور مشکل آفرین بود. زیرا برابری در بهره برداری از قنات‌ها ممکن نبود. اما کالیستن فیلسوف که اسکندر مقدونی را درکشورگشایی‌هایش همراهی میکرد، نوشته است که میرابی در کنار مظهر قنات بر سکویی می‌نشست و بر تقسیم آب نظارت میکرد تا از نزاع کشاورزان بر سر آب جلوگیری کند.
جمعۀ گذشته «کمیتۀ میراث جهانی یونسکو» در چهلمین اجلاس خود در استانبول ۱۱ قنات ایران را در فهرست آثار تاریخی- فرهنگی جهان ثبت کرد. این رشته قنات‌ها قدمتی بیش از ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال دارند و از تکنولوژی ویژه ای برخوردارند که آن‌ها را از ۳۳ هزار رشته قنات دیگر کشور متمایز می‌کند. کارشناسان یونسکو پس از بررسی قدمت، معماری، عمق و طول این قنات‌ها، ثبت آن‌ها را در فهرست آثار جهانی تأیید کردند.این قنات‌ها در شش استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان قرار دارند.
به قنات، که در اصل واژه ای اَکَدی است و از آن زبان نخست به آرامی و سپس به عربی وارد شده، در فارسی کاریز یا کهریز می‌گویند. قنات یا کاریز آبراهی زیرزمینی است با شیب ملایم به منظور گردآوری آب سفره‌های زیرزمینی و هدایت آن به سطح زمین. این آبراه که ممکن است چندین کیلومتر طول داشته باشد، یک رشته چاه را به هم مربوط می‌کند. به چاهی که قنات از آن آغاز می‌شود و عمیق ترین چاه است، مادرچاه و به جایی که آب از آن بیرون می‌‌آید، مظهر یا سر قنات می‌گویند. قنات برای مردمانی که در مناطق خشک و نیمه خشک زندگی می‌کنند، منبع مطمئن و ثابت آب در هر فصلی از سال است.
بسیاری از مورخان معتقدند که تکنولوژیِ قنات یا کاریز را نخستین بار مردمانی رایج کردند که پنج یا شش هزار سال پیش در مناطق خشک ایران کنونی می‌زیستند. این تکنولوژی رفته رفته از آن مناطق به جاهای دیگر دنیا راه یافت. در شرق، آن را در افغانستان و هند و چین، و در غرب در کشورهای افریقای شمالی مانند مراکش و الجزایر و لیبی توسعه دادند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که مردمان این سرزمین‌ها معمولاً در مناطقی ساکن می‌شدند که در آن‌ها ساختن قنات امکان‌پذیر بود.
یکی از قنات‌های ایرانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، قنات گناباد در جنوب استان خراسان رضوی است که به «قنات قصبه» معروف است. ناصرخسرو نزدیک به هزار سال پیش از آن قنات در سفرنامۀ معروفش سخن گفته، طول آن را از قول مردی آگاه چهار فرسنگ و عمق چاه اصلی آن را ۷۰۰ گز ذکر کرده است. آن قنات در زمان ناصرخسرو «کاریز کیخسرو» نام داشته است. کارشناسان طول آن را ۱۳۱ هزار و ۳۵ متر و عمق مادرچاه آن را حدود ۳۲۰ متر برآورد کرده اند. قنات قصبه در شهر گناباد یکی از کهن‌ترین قنات‌های ایران است و پژوهش‌های باستان‌شناختی به ویژه دربارۀ سُفال‌های پراکنده در اطراف دهانۀ چاه‌های آن نشان می‌دهند که کندن آبراه اصلی آن را در ۲۵۰۰ سال پیش در زمان هخامنشیان آغاز کرده اند.
قنات زارْچ در یزد یکی دیگر از قنات‌های ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار تاریخی- فرهنگی جهان است. این قنات را درازترین قنات ایران می‌دانند. طول آن ۷۱ کیلومتر است و ۲۱۱۵ چاه بر آن زده اند که در معماری قنات به آن‌ها میله می‌گویند. از میله‌ها برای لایروبی، تعمیر و بازدید از درون قنات استفاده می‌کنند. قنات زارْچ با قدمتی بیش از سه هزار سال کهن‌ترین قنات ایران است.
پولیبیوس، مورخ یونانی، در قرن دوم پیش از میلاد از قنات‌های ایران یاد کرده و از چاه‌ها، شبکه‌ها و آبراه‌های زیرزمینی برای هدایت آب به سطح زمین در بیابان‌های خشکِ آن سخن گفته است. در گذشته هزینۀ حفر قنات را بازرگانان و مالکان زمین تأمین می‌کردند. آنان در گروه‌های کوچک گردهم می‌آمدند و مُقنّی‌ها یا کاریزگران را به خدمت می‌گرفتند تا نخست امکانِ حفر قنات را در منطقه‌ای معین بررسی کنند و سپس به کندن آن بپردازند. مورخان معتقدند که این سنتِ قنات سازی برای وحدت سیاسی کشور مشکل آفرین بوده است. زیرا برابری در بهره برداری از قنات‌ها ممکن نبود. مشکل اساسی دیگر، مشکل همیشگی نگهداری از قنات‌ها بوده است. این مشکلات را مخالفان اصلاحات ارضی شاه در سال ۱۳۴۱ مطرح می‌کردند. نابرابری در بهره برداری از قنات‌های کشور و هزینۀ نگهداری آن‌ها مشکلاتی نبودند که بتوان به آسانی راه حلی برای آن‌ها یافت.
در میانۀ قرن بیستم، شُمار قنات‌هایی را که در ایران از آن‌ها بهره برداری می‌کردند ۵۰ هزار تخمین می‌زدند. اما امروز از ۳۲ یا ۳۳ هزار رشته قنات سخن می‌گویند. این کاهش چشمگیر بی‌شک علت‌های گوناگون اقتصادی، جامعه‌شناختی و سیاسی دارد. قنات‌ها در قیاس با منابع دیگر تأمین آب این برتری را دارند که در برابر بلا‌های طبیعی مانند سیل و زلزله و آفت‌های بشری مانند ویرانگری در زمان جنگ ایستادگی کنند. بازدهی آن‌ها چندان به میزان بارش برف و باران بستگی ندارد.
بعضی از مورخان اختراع ساعت آبی را یکی از نتایج توسعۀ قنات می‌دانند. کالیستن فیلسوف که اسکندر مقدونی را در سفر جنگی‌اش به ایران همراهی میکرد و تاریخی دربارۀ کشورگشایی‌های او نوشته است، از معمول بودن ساعت آبی در میان ایرانیان باستان سخن گفته است. به نوشتۀ او، میراب که بر تقسیم آب نظارت میکرد، در کنار مظهر قنات بر سکویی می‌نشست و ظرف فلزی کوچکی را با سوراخی بسیار ریز در ظرفی بزرگ‌تر و پر از آب قرار می‌داد و پس از یک یا چند بار پر شدن ظرف کوچک، جهت آب را تغییر می‌داد و آن را به جوی کشاورز دیگری هدایت میکرد. بدین‌سان، از تعارض و نزاع کشاورزان بر سر آب جلوگیری میکرد.
قنات را با همین نام در پالرمو، مرکز سیسیل نیز می‌شناختند. این شهر از میانۀ قرن نهم تا اواخر قرن یازدهم میلادی در اشغال مسلمانان بود و مورخان احتمال می‌دهند که تکنولوژی قنات در آن زمان به پالرمو راه یافته است.
از: ار اف ای
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید