پیشگفتار
این بخش از کتاب « مصدق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران» جلد هفتم، مربوط به مقدمات کودتای انگلیسی سید ضیاء – رضاخان در سوم اسفند ۱۲۹۹ است که رادیو لندن پس ازسوم شهریور۱۳۲۰ صریحاً اقرار کرد که دولت انگلیس درکودتای سوم حوت ۱۲۹۹و تقویت سردار سپه دست داشته است:
«پس ازآن که دیدیم ملت ایران نسبت به قرارداد ۱۹۱۹بدبین است وآن را مبنی برغرض فاسد می داند قرارداد را الغاء کردیم و درعوض آن دولت ایران را تقویت و مساعدت کردیم که نظم واقتدار را در کشورایران برقرارنماید. تمام تقویت و مساعدت ما از رضا شاه پهلوی روی این اصل بود و باید انصاف داد که درچند سال اول زمامداری پهلوی به اصلاح امور کشور پرداخت و ما از او راضی بودیم. لیکن متأسفانه آن پادشاه به مرور زمان هرچه قدرتش بیشترمی شد از راه صحیح بیشتر منحرف می شد و به کارهای بی قاعده دست زد. تا وقتی که باز دیدم شیطنت آلمان ها وغفلت شاه منافع ما را درخطرمی اندازد. این بود که برخلاف میل خودمان از ناچاری این اقدام را کردیم (رضاشاه را ازسلطنت برداشتیم)». (رادیو لندن بخش زبان فارسی گفتارهای شهریورتا آبان۱۳۲۰)یکی از پیامدهای اشغال ایران به دست متفقین، سقوط رژیم استبدادی رضاشاه و به قدرت رسیدن فرزندش محمد رضا بود. روز پنجم شهریور۱۳۲۰ نیروهای انگلیس وشوروی به سوی تهران حرکت کردند. درهمین زمان رضاشاه استعفا داد.(۱)
رضاشاه محصول سیاست انگلیس درایران بود و از کودتای۱۲۹۹ تا شهریور۱۳۲۰ بر مردم ایران تحمیل شده بود. او بنام “امنیت و تجدد ” قانون اساسی را زیر پا گذاشت و راه را بر تجدد واقعی که یافتن فرهنگ دموکراسی وموفق شدن تجربه مشروطیت بود، بست. قرارداد ننگین ۱۳۱۲را با خفت وخواری قبول کرد، به دزدی وغارت اموال مردم و ثروت ملی دست زد، مثل تمامی دیکتاتورهای دست نشانده، وقتی تاریخ مصرفش تمام شد، همانهائی که او را آورده بودند، بردند. محمد رضا شاه این مهم را بنا بریک سندِ مورخ ۲۱مه ۱۹۵۳( ۳۱ اردیبهشت ۱۳۳۲)، وزارت امورخارجه آمریکا به منابع سفارت آمریکا در تهران می گوید: «انگلیسی‌ها خاندان قاجار را بیرون انداختند و پدرم را سر کارآوردند. آنها پدرم را بیرون انداختند و می توانند من را هم بیرون بیندازند یا نگهدارند.» (۲) بدینرو، رضاشاه ابتدا به جزیره موریس و سپس به ژوهانسبورگ تبعید شد ودر۴ مرداد ۱۳۲۳ درهمانجا درگذشت. طنز تاریخ این است هواداران پهلویها( پدر و پسر) و بعضی ازمورخین متمایل به انگلستان و سلطه خارجی بیش از ۸۰ سال است که با جعل و تحریف تاریخ عصر معاصر تجدد گری را به پای رضاشاه می نویسند! همانطور که خمینی تاریخ مبارزات اجتماعی ایران و انقلاب بزرگ بهمن ۱۳۵۷ را بنام روحانیت شیعه به ثبت رساند. این تاریخ نگاری خواست مستبدین و منش و روش دیکتاتوریها است. درصورتیکه تجدد و نوگرائی از زمان عباس میرزا”، نایب السلطنه و ولیعهد، فرزند فتحعلی شاه قاجار، آغاز شد و او پرچمدار آن بود. و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی وزیرعباس میرزا نائب السلطنه و صدراعظم محمد شاه قاجار و میرزا تقی‌خان امیرکبیر آن را ادامه دادند و به انقلاب مشروطیت انجامید. با این انقلاب، مردم ایران بودند که تجدد خویش را خود برعهده گرفتند. کودتای رضاخانی، فراگرد تجدد را متوقف کرد و به قول مخبرالسلطنه هدایت، کسی که درحدود ۶ سال وسه ماه(خرداد ۱۳۰۶تا شهریور ۱۳۱۲) نخست وزیراو بود، «تمدن بولواری بر تمدن لابراتواری غلبه کر د و آن تمدن ناچیز.» را جانشین آن کرد.»(۳).
دیگر اینکه «مدرنیته» که تجدد ترجمه شد، در آغاز، رشد انسان و به معنای بازیافتن عقل خودانگیخته، مستقل و آزاد بود. دموکراسی بدین خاطر که مردم هر کشور از رعیت به شهروند حقوقمند تحول میکردند و حاکمیت از آن شهروندان می‌گشت، خود «مدرن» شدن و از اسباب «مدرنیته» بشماربود. چه آنها که میگویند مدرنیته اسطوره شد و سرمایه جای انسان را گرفت و انسان به خدمت سرمایه درآمد و از خود بیگانه کرد و چه آنها که سخن از «پست مدرنیته» بمیان آورده‌اند و چه آنها که میگویند «پروژه مدرنیته» هنوز کاملا به انجام نرسیده است و چه جامعه شناسان و اقتصاددانان که اندازه رشد را با معیارخود انگیختگی انسان، تعیین میکنند و ازانواع سرمایه‌های اجتماعی و طبیعی و… و رشد بر پایه استقلال، آزادی وعدالت را راه کار خارج از بن‌بست می‌دانند و چه ضد رشدها بر سر این که رشد را انسان میکند و تهدید و تحدید استقلال و آزادی و برخورداریش از حقوق، ضد «مدرنیته» است، اجماع دارند.
با وجود این اجماع و «شکسته شدن اسطوره رشد»، هنوزشماری از نخبگان میگویند که «رضا شاه به ایران خدمت کرده است.» آیا انقلاب مشروطیت و ورود در تجربه دموکراسی تجدد نبود؟ پس از چه رو کودتا برضد مشروطیت و ممانعت از به نتیجه رسیدن آن تجربه را می‌توان خدمت نامید؟ تبدیل شدن شاه مستبد به شاه ممنوع ازامرو نهی ومردمی که شهروندمی‌شدند، تجدد نبود وتجدید سنت ویران‌گری که شاه مصدر بیم و امید، تجدد بود؟
ایران هیچگاه قانون نشناخته بود و دوره سلطنت ناصرالدین شاه، دوره قانون شناسی و قانونمدار کردن دولت (افزون بر ۲۰۰ رساله) شد و در سلطنت فرزند او مظفرالدین شاه، ایران قانون اساسی پیدا کرد. آیا خودادن دولت و شهروندان به عمل به قانون اساسی وقوانین عادی تجدد بود یا تعطیل آن؟ آیا قانون اساسی مشروطه مقرر نمی‌کرد که« شاه حق دخالت در امور کشور را نداشت و باید سلطنت میکرد و نه حکومت»؟ آیا مصدق در مخالفت با تغییر سلطنت خطر شاه مطلق‌العنان شدن رضا خان را خاطر نشان نکرد و آنچه که شد، هشداری نبود که مصدق داد؟! آیا بنا برقانون اساسی مسئولیت برنامه‌گذاری سیاست داخلی و خارجی کشور، برعهده شاه بود؟ ممنوع کردن حکومت و مجلس ازحق برنامه گذاری و انحصار آن به خود و برنامه گذاری تحول اقتصاد تولید محور به اقتصاد مصرف محور را می‌توان مدرن کردن ایران خواند؟ آیا اصل۴۴ متمم قانون اساسی مشروطه درجملۀ اول خود تصریح نمی کند:«شخص پادشاه از مسئولیت مبری است »، آیا او این اصل را این‌طور نخواند: شاه مختارمطلق است و مسئول اعمال خویش دربرابر هیچ مقامی نیست؟ این‌سان خواندن قانون اساسی و عمل کردن به آن، ارتجاع کامل نبود؟ آیا دموکراسی بر دو اصل استقلال (حاکمیت از آن مردم است و قدرت یا قدرتهای خارج هیچ سهمی از آنرا ندارند) و آزادی (حق تصمیم و انتخاب با مردم است وهیچ مقامی، سهمی از آن را ندارد) بنا نمیشود؟ آیا ویران کردن این دو پایه مدرن کردن ایران است؟
در عصر وی برنامه «تجدد و توسعه» که اقتصاد مصرف محور و وابسته پایه اصلی آن بود، با خشونتی به اجرا درآمد که اندازه نمی‌شناخت. حقوق انسان و حقوق ملی زیرپا گذاشته شدند. به ضرب سرنیزه، بنام «تجدد و امنیت»، جامعه و یکایک شهروندان را از امکان برخورداری از استقلال و آزادیها محروم کرد و مجلس فرمایشی را«طویله» نامید. با ترس و وحشتی که بر جامعه تحمیل کرد، امنیت دزدیها وغارت اموال مردم را برای خود و اطرفیانش تضمین کرد.
اگر براستی برخی از شما نخبگان، اینگونه منش و روش رضاخانی را«خدمت » می‌دانید، پس مخالفت شما با نظام ولایت فقیه که دشمن جامعۀ باز هست و آزادیها وحقوق انسانی و ملی را پایمال کرده و به قتل، جنایت، فساد و تاراج اموال مردم و منابع کشورهمچنان ادامه می‌دهد، برسرچیست؟ آیا نظام ولایت مطلقه فقیه همچون دوران پهلوی اول و دوم فرصت های تاریخی را از جامعه ملی ایران نگرفته است؟ آیا برنامه‌گذاری اقتصادی نظام ولایت فقیه دنباله برنامه گذاری ماسونهای وابسته عصر پهلوی نیست؟ کاری جز پاسداری ازاقتصاد مصرف محور و وابسته به سلطه گران خارجی وبیگانگان میکند؟ براستی اگر توسعه نظام اجتماعی ایران که بازکردن آن باید باشد، به زور ممکن است؟ آیا قهر و زور کاربردی جز نیمه بسته نگاه داشتن نظام اجتماعی دارد؟ ممکن است بگوئید نیروهای محرکه آن دوران کدامها و به چه اندازه بودند و چگونه در بازکردن نظام اجتماعی و رشد شهروندان ایران بکار افتادند؟ اگر قهر و زور رشد آور باشد، فرق « سیاست مشت آهنین رضا شاه » با «النصر بالرعب» خامنه‌ای و آخوندهای دستیار او چیست؟ اگر رشد در ساختن مدرسه و دانشگاه و جاده و راه آهن، آب لوله کشی و درمانگاه ها برای روستاها و… و فراموش کردن و پایمال کردن حقوق انسان باشد، رژیم آخوندی بر رژیم پهلوی سر است. ساخته‌های این رژیم، از نظر آمار، با عصرپهلوی قابل مقایسه نیست.
هرگاه بنا بر ادامه رویه اینگونه نخبگان باشد، در آینده، کسانی پیدا نمی‌شوند که بر جنایت، فساد و خیانت آخوندهای حاکم و اعوان انصارشان، سرپوش بگذارند و بر بوق بدمند که خمینی و خامنه‌ای به ایران خدمت کردند؟!( ۴)
۱۲ ژانویۀ ۱۹۲۱ ( ۲۲ دی ۱۲۹۹ ) آیرونساید (( Edmund Ironside (5 ) در خاطراتش می نویسد «در واقع فقط دیکتاتوری نظامی مشکلات ایران ما را حل خواهد کرد و به ما فرصت خواهد داد تا بدون هیچ گونه دردسری کشور را ترک کنیم.». (۶)
روز۱۴فوریۀ۱۹۲۱( ۲۵ بهمن ۱۲۹۹ ) آیرونساید به بغداد فراخوانده شد. پیش از رفتن، به رضا خان گفت: از این پس، شما فرمانده قوای قزاق هستید و می توانید هر طور مناسب می دانید عمل کنید. او از رضا خان قول گرفت احمد شاه را از سلطنت خلع نکند!
ولی «هاوارد» هم که رایزن سفارت بود و در کودتا دست داشت چند سال بعد در نامه ای به لورن، که در آن موقع مدیر کل وزارت خارجه بود، در باره دیکتاتوری بنام رضاخان که بر مردم ایران تحمیل کردند چنین می نویسد:
«شاه بسیار منفور مردم شده است. شاه از نظر پول دوستی و عشق به زمین (تصرف املاک مردم) به مراتب بدتر از احمد شاه است. به طوری که در مدت دو سالی که از پادشاهیش می گذرد ثروت بسیار کلانی برای خود فراهم کرده است.» (۷)
در ۲۰نوامبر۱۹۲۰دست نوشته ژنرال ادموند آیرونساید از قول اسمایس که رضاخان را«این مردک» می نامد، بخوبی روشن می کند که رضاخان را قبل از اینکه برسرکار بیاورند، شناسائی کرده و ضعفهای او را بررسی کرده بودند. یکی ازآن ضعف ها، آلودگی او به دزدی بوده است. آیرونساید می نویسد:
«دیکسون را از تهران برداشته، با خود به روستای آقا بابا که تمامی قزاقهای ایرانی درآنجا گرد آمده اند، بروم. مراسم و تشریفات نظامی کامل که جنبۀ نمایشی داشت، به عمل آوردم. دیکسون کمی روحیه گرفت( قزاقها) درمجموع درحدود ۱۰۰۰ نفربودند. مدتها بود که موجوداتی به این مفلوکی ندیده بودم. اکثر آنان پابرهنه بودند و پارچه ای مندرس به دور خود پیچیده بودند. تنها گروهی که در میان ایشان ظاهری مناسب داشت، «آتریاد تبریز» بود. همگی افراد فوج کوهستانی آن اسلحه کمری و دشنه داشتند. آنان به شیوۀ ایرانی آموزش دیده اند و هنگامی که از مقابل ایشان عبور می کنی با چشم دنبالت می کنند. این حالت اگر با آن آشنا نباشی بسیار زننده به نظر می رسد. پس از رژه نظامی با تمامی افسران به گفتگو پرداختم. به آنها گفتم که افسران انگلیسی جانشین افسران ایرانی نخواهند شد. یکی دو نفراز آنان از من خواستند حقوقشان را پرداخت کنم. آنها فقط یک بار از سرهنگ اسمایس حقوق گرفته اند و حالا می دانند که روسها در پرداخت حقوق آنها تا چه اندازه خست داشته اند.
من تمامی خصوصیات مردم ایران را مطالعه کرده ام. رضا خان فرمانده آتریا تبریز بی تردید یکی از بهترینهاست. اسمایس رضا خان را فرمانده واقعی صحنه قلمداد می کند. او زیر دست یک مافوق سیاسی که از تهران نصب شده است، کار می کند.
اسمایس می گوید «این مردک برای دست یافتن به بودجه شدیداً تلاش می کند. ولی بنا به دستور من او حق دست زدن به بودجه را ندارد. چونکه درآن صورت به قول فرانسویها برای خود کیسه خواهد دوخت». اسمایس به من گفت که کم کم علاقه اش را از دست می دهد. ( ۸)
در تائید این ضعف بزرگ رضا خان در خاطرات محمد رضا آشتیانی زاده آمده است که « پدرم، داستانی نقل کرد ازمدرس، و اولین و آخرین ملاقات با هاوارد – مستشار عالی سفارت امپراتوری انگلستان در تهران، پدرم گفت: « در آن ایام من و مدرس با هم همکاری نداشتیم، من از راه خود می رفتم و او راه خود را می پیمود. به منزل من می آمد و یا من او را در منزلش ملاقات می کردم، و همچنین در منزل دوستانمان.
یک روز مدیرالملک جم(۹) به منزل من تلفن کرد و از من وقت ملاقات خواست و به دیدارم آمد و گفت:« من حامل پیامی از جانب آقای هاوارد هستم.» مدیرالملک ادامه داد که « آقای هاوارد مایل اند چند دقیقه ای با جنابعالی و آقای مدرس ملاقات کنند. مخصوصاً ایشان متذکر شدند که اگر برای شما و آقای مدرس مانعی وجود دارد که در منزل یکی از شما، دو مرد محترم، این ملاقات انجام پذیرد، ما دراطراف تهران، اعم از شمیرانات، کن وسولقان، لواسانات وهرکجا مایل باشید، جایی برای ملاقات با شما داریم، که بتوانیم چند دقیقه ای با هم خلوت کنیم و بدون مزاحم به گفتگو بنشینیم.»
پدرم گفت: من پیام مدیرالملک را به مدرس رساندم. مدرس گفت:« چرا کن و سولقان یا لواسانات یا جابلقا وجابلسا!! هاوارد بیاید همین جا منزل خود من. من از هیچ کس پنهان پسله ندارم. نخیر، همین جا بیاید!» خلاصه قرارشد که یک روز”هاوارد” به منزل مدرس برود و من نیز حضور یابم. و با هم چند دقیقه ای مشغول به صحبت شویم. من به منزل مدرس رفتم و هاوارد نیز از راه رسید. به ما گفت:« شما این مرد، که در حال حاضر پادشاه مملکت شماست می شناسید؟ و ازسوابق او آن طور که شاید و باید اطلاع دارید؟»
مدرس تبسم کنان گفت:« ما که او را پادشاه نکرده ایم! شما بر سر او تاج نهاده اید. و مسلماً شما از همۀ سوابق او آگاهید. شما از سوابق او اگر چیزی می دانید بگویید تا ما هم بدانیم.»
هاوارد گفت: « این مرد، در آن ایام که وکیل باشی قزاقخانه بود، همراه عده ای قزاق فرماندهی یک صاحب منصب قزاقخانه، مأمور حفاظت از سفارت هلند و اسکورت کالسکۀ وزیرمختار هلند شده بود. یکی از شاهزادگان هلندی، زینی مرصع و جواهر نشان به عنوان هدید برای شاهزاده ظل السلطان فرستاده بود، که برطبق رسوم وآداب هلندیها، هرهدیه برای هرشخصی که فرستاده می شد، بنا به مقام و منزلت آن شخص، آن هدیه یک شب در اتاق گارد سفارتخانه، نگاهداری می شد. و یک نفر قزاق یا گارد سفارت، مأمور حفاظت از آن هدیه می گشت. در آن شب، با آنکه رضاخان وکیل باشی بود، حفاظت از آن زین مرصع را شخصاً بر عهده گرفت. اما دیرگاه، در شب، قمه را از نیام بیرون کشید و هر چه طلا و جواهر بر آن زینت بود، کند و به جیب زد! صبح وقتی آن زین مرصع را نزد وزیر مختار بردند، و او آن زین را در آن حال و وضع دید، صاحب منصب فرماندۀ رضاخان را احضار کرد. و بعد از تحقیقات لازم، دستور داد که به همین رضاخان یا پادشاه فعلی مملکت شما، سی ضربه شلاق بزنند. این مرد که اکنون پادشاه مملکت شماست، چنین آدمی است و سوابقش از این گونه.» (۱۰)
شناسایی میزان شجاعت و شهامت رضاخان و درباره روحیه فردی و شخصیت نظامی او در مقابله با تهدیدات خارجی آنچه در خاطرات مهندس جعفر شریف امامی- استاد اعظم لژ فراماسونری و از وابستگان و وفاداران جدی به رژیم پهلوی، نخست وزیر و رئیس مجلس سنا پهلوی دوم – بیان شده است خود بیانگر کنه ترس و واهمه رضاخان از تهدیدات خارجی می باشد. شریف امامی می گوید:«[ درزمان جنگ دوم جهانی] روزی موقع خروج دیدم که سرگرد لئالی، معاون پلیس راه آهن، درایستگاه راه‌آهن یک گوشی تلفن به دست راست و یک گوشی دیگر را به دست چپ گرفته و مطالبی را که از یک طرف می شنود به طرف دیگر بازگو میکند. چند دقیقه ایستادم. دیدم می‌گوید که روسها از قزوین به سمت تهران حرکت کرده‌اند و ایستگاه بعد نیزمطلب را تایید کرده و بدون (تحقیق) موضوع را به رئیس شهربانی با تلفن اطلاع می‌دهد و او موضوع را به هیئت وزیران و از آنجا به دربار و به اعلیحضرت خبر می‌دهند که روسها به سمت تهران سرازیر شده‌اند. ایشان (رضاشاه) دستورمی‌دهند که فوراً اتومبیل‌ها را آماده کنند که به طرف اصفهان حرکت کنند… زودتر رفتم به منزل. ولی از آنجا به راه آهن تلفن کرده و خط قزوین را گرفتم. پس از بررسی و پرسش از ایستگاه‌ها، معلوم شد چند کامیون عمله که بیل‌های خود را در دست داشتند به طرف تهران می‌آمده‌اند و چون هوا تاریک بود، نمیشد درست تشخیص داد، تصورکرده‌اند که قوای شوروی است که به طرف تهران می‌آید. لذا بلافاصله مطلب را به اعلیحضرت گزارش (دادم تا) از حرکت خودداری شود.» (۱۱)
- شادروان دکتر مصدق در۱۶ اسفند ۱۳۲۲ در مجلس چهاردهم در هنگام مخالفت با اعتبارنامه سید ضیا طباطبائی گفت: بخاطر دارم سردار سپه رئیس الوزراء وقت در منزل من با حضور مرحوم مشیرالدوله و مستوفی الممالک و دولت آبادی و مخبرالسلطنه و تقی زاده و علا اظهار کرد که مرا انگلیس آورد و ندانست با کی سرو کار پیدا کرد. آن وقت نمیشد در این باب حرفی زد ولی روزگار آن را تکذیب کرد و بخوبی معلوم شد همان کسی که او را آورد چون دیگر مفید نبود او را برد.
دیکتاتور با پول ما و به ضرر ما راه آهن کشید و بیست سال برای متفقین امروز با تدارک مهمات، دین عقیده و ایمان و رجال مملکت را از بین برد، املاک مردم را ضبط و فساد اخلاق را ترویج و اصل ۸۲ قانون اساسی را تغییر داد و قضاوت دادگستری را متزلزل کرد و برای بقاء خود قوانین ظالمانه وضع نمود. چون به کمیت اهمیت میداد، برعده مدارس افزود و به کیفیت عقیده نداشت. سطح معلومات تنزل کرد، کاروان معرفت به اروپا فرستاد، نخبه آنها را ناتوان و معدوم کرد.
اگر بتدریج که دختران از مدارس خارج میشدند، حجاب رفع میشد چه میشد. رفع حجاب از زنان پیر وبی تدبیر چه نفعی برای ما داشت. اگر خیابانها اسفالت نمی بود چه میشد واگر عمارتها و مهمان خانه ها ساخته نشده بود، بکجا ضرر میرسید. من میخواستم روی خاک راه بروم و وطن را در تصرف دیگران نبینم، خانه ای در اختیار داشتن به از شهریست که دست دیگران است. این است کار سیاستمداران وطن پرست. اما آنها کسی را آلت اجرای مقصود قرار می دهند و پس از اخذ نتیجه از بردن او بر مردم منت میگذارد. بر فرض که با هواخواهان این رژیم موافقت کنیم و بگوئیم دیکتاتوربه مملکت خدمت کرد، در مقابل آزادی که از ما سلب نمود چه برای ما کرد؟
اگر موجب ارتقاء ملل، حکومت استبدادیست، دولت انگلیس و آمریکا روی چه اصلی حائز این مقام شده اند و اگر رژیم دیکتاتوری سبب ترقی ملل بود، چرا دول محور از بین میروند؟ هیچ ملتی در سایه استبداد بجائی نرسید. آنها که دوره بیست ساله را با این دوره که از آزادی فقط اسمی شنیده ایم مقایسه میکنند و نتیجه منفی میگیرند در اشتباهند، زیرا سالها لازم است که بعکس العمل دوره ۲۰ ساله خاتمه داده شود. دیکتاتور شبیه به پدریست که اولاد خود را از محیط عمل و کار دور کند و پس از مرگ خود اولادی بی تجربه و بی عمل بگذارد. پس مدتی لازم است که اولاد او مجرب و مستعد کار شوند یا باید گفت که در جامعه افراد در حکم هیچند و باید آنها را یکنفر اداره کند. این همان سلطنت استبدادیست که بود. مجلس برای چه خواستند و قانون اساسی برای چه نوشتند و یا باید گفت که حکومت ملی است و تمام مردم باید غمخوار جامعه و درمقدرات آن شرکت نمایند. در اینصورت منجی و پیشوا مورد ندارد. اگر ناخدا یکی است هر وقت که ناخوش شود کشتی در خطر است و وقتی که مرد کشتی به قعر دریا میرود. ولی اگر ناخدا متعدد شد ناخوشی و مرگ یکنفر در سرنوشت کشتی مؤثر نیست. آقا اگر غمخوار این ملتند به ترقی و تعالی وطن معتقدند و نمیخواهند بعناوین هیچ و پوچ به آتش نفاق دامن بزنند، باید خود را فوق دیگران ندانند و بگذارند که در سایه آزادی، جامعه خودش کشتی متلاطم را به ساحل نجات برساند. ما نمایندگان قبل از هر چیز باید به ایران نظر کنیم و منافع عموم را بر منافع شخصی خود ترجیح دهیم. ما همه اهل یک مملکت و زاده یک وطنیم. ما باید کاری کنیم که قوای مملکت صرف خیر و صلاح شود. ما باید بدانیم که نفاق برای ما بسیار مضر و گران است. یک وقتی از فرط نادانی و جهل در شیخی و متشرعی اختلاف داشتیم زمان دیگر در استبداد و مشروطه مباحثه نمودیم، پس از آن اختلاف در آزادی و دیکتاتوری و بعد تغییر فرم بود. اکنون باز برای اصلاح معنویات دچار تغییر کلاه شده ایم. آقا وقتی میتوانند کار کنند که در مجلس را ببندند و یا آن را قرق کنند و مثل ایام کابینه سیاه خرابه را تعطیل کنند، با این مجلس که میخواهد ثابت کند طلیعه آزادیست کار آقا بسیار دشوار است. بعقیده من باید از خود رفع زحمت کند و از مجلس برود و غیر از این راه دیگری ندارد. آنهایی که میگویند در نهم آبان ۱۳۰۴ من توانستم اوضاع وخیم بیست ساله را پیش بینی کنم و دیگران نتوانستند بیان واقع نیست. من از جان خود گذشتم و همقطارانم از دادن یک رای نخواستند امتناع کنند. باز من آتیه را میگویم خدا کند که این دفعه با من همراه باشند. آقا مثل نهر کوچکی است که به رود تیمس متصل شده باشد هر قدر که آب از نهر بیشتر برود بر توسعه نهرمی افزاید و آب زیاد مساحت زیادی را فرا میگیرد. اگر امروز با خاک میشود از عبور آب جلوگیری نمود اعتبارنامه ایشان که تصویب شد و حزب حلقه که بر شعبات خود افزود و قوت گرفت با توپ جدیدالاختراع این جنگ هم نمی شود مقاوت کرد. او امروز از آزادی مطبوعات صحبت میکند و از اصلاح معنویات که نمیدانم مقصودشان چیست، سخن میراند ولی میخ خود را که محکم نمود، زمینه دوره شوم دیگری را تهیه و جامعه را گرفتار خواهد کرد. چه ضرورت دارد که ما امروز خود را گرفتار کنیم و چه لزومی دارد که هموطنان را نگران نمائیم؟ آقایان نمایندگان بیائید دوره بدبختی را تکرار نکنید! بیائید به جامعه ترحم نمائید بیائید جوانان روشن فکر مملکت را دچار شکنجه وعذاب ننمائید! بیائید علمداران آزادی را بدست میرغضبان ارتجاع نسپارید! بیائید ثابت کنید که این مجلس خواهان عظمت و بزرگی ایران است”. (۱۲)
مجد در کتاب «تاراج بزرگ » با اشاره به اینکه دولت فخیمه انگلیس از طریق حکومت استبدادی نظامی با کودتای۲۱ فوریه ۱۹۲۱ تسلط کامل بر ایران را ممکن گرداند و خاطرنشان می سازد: «انگلیسی‌ها پس از تصرف نظامی ایران، بر این کشور ومنابع نفتی آن تسلط کامل ودائم یافتند. تسلط کامل بر ایران از طریق حکومت استبدادی نظامی با کودتای۲۱ فوریه ۱۹۲۱ ممکن گردید. با توجه به مدارکی که وزارت امور خارجه به تازگی منتشر کرده مشخص شده است که با وجود انکار انگلیسی‌ها، آنها کودتا را برنامه‌ریزی و هدایت کرده‌اند و نیروهای نظامی وسفارت انگلستان دراین کودتا نقش داشته‌اند. کودتا را رضاخان میرپنج که افسر قزاق گمنام و بی‌سوادی بود برپا کرد. او پس از این کودتا به رضاخان سردارسپه و پس از آن به رضاشاه پهلوی معروف شد. با حمایت نظامی، سیاسی واقتصادی انگلیسی‌ها رضاخان عملاً به خودکامۀ نظامی ایران درسال‌های ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۵ تبدیل شد. کودتای انگلیسی دیگری دردسامبر ۱۹۲۵ باعث شد که رضاخان حکومت قاجار را براندازد و خود به پادشاهی برسد. با توجه به این که رضاخان با مجموعه‌ای از کودتاها به قدرت رسید و در قدرت باقی ماند و از مشروعیت وحمایت مردمی برخوردار نبود، برای ادامۀ دیکتاتوری نظامی خود کاملاً وابسته به حمایت خارجی بود. به همین دلیل درمقابل فشارهای سیاسی خارجی کاملاً ضعیف وشکننده و نگران تبلیغات خارجی مخالف بود. دولت‌های انگلیس، آمریکا، روسیه و حتی فرانسه با آگاهی ازاین نقطۀ ضعف رژیم پهلوی، ازشرایط بهرۀ کامل بردند وامتیازاتی گرفتند که رژیمی مستقل با پشتوانه مردمی هرگز حاضر به اعطای آنها نبود.
مهمترین امتیازی که دولت ایران در این دوره اعطا کرد موافقتنامۀ نفت ۱۹۳۳ (دارسی) بود. امتیاز دیگر، شیلات دریای خزر بود که درسال ۱۹۲۷به روسیه داده شد. امتیازهای دیگری که به همان اندازه مهم است ولی شناخته شده نیست، امتیازهای باستان‌شناسی است که درفاصلۀ سالهای۱۹۳۱تا ۱۹۴۱ به موزه‌های آمریکایی داده شده است. ما در این مورد هیچ‌گونه مدارک کتبی پیدا نکرده‌ایم؛ ولی به نظرمی‌رسد که در اصل توافقی بین قدرتهای سه گانه بر سر با ارزش‌ترین منابع ایران یعنی آثار باستانی، نفت و خاویار برقرار شده بود. درحالی که آمریکائیان با دقت زیاد خود را از تجارت خاویار و نفت کنار کشیده بودند، انگلیس‌ها و روسها هم متقابلاً دخالتی درکاوش‌های باستان شناسی آمریکاییها در ایران نداشتند. درمقایسه با کاوش‌های باستان شناسی بزرگی که آمریکاییها در ایران انجام میدادند، فقط باستان شناس مهم انگلیسی به نام “سر اورل استین” در دهه ۱۹۳۰ در ایران کار میکرد و بخشی از کار”استین “هم به نمایندگی از طرف دانشگاه هاروارد بود. تصادفی نبود که آمریکاییها هیچگاه با تسلط انگلیسی‌ها بر امور نفتی ایران به چالش برنخاستند و برای انگلیسی‌ها هم هیچگاه برتری آمریکاییها درمسائل باستان شناسی ایران مورد تردید واقع نشد. درحالی که کنترل سیاسی و نظامی ایران در دست انگلیسی‌ها بود، باستان شناسی ایران بعد ازسال ۱۹۲۵ کاملاً به انحصار آمریکاییها درآمد. برخی بر این باورند که اعطای امتیاز باستان شناسی در ایران به آمریکاییها در برابر ممانعت انگلیسی‌ها از اعطای امتیاز نفت شمال ایران به آمریکا بود. انگلیسی‌ها مصمم بودند که جلوی نفوذ آمریکاییها به مسائل نفتی ایران را بگیرند و برای جبران عدم دسترسی آمریکاییها به نفت ایران، دسترسی انحصاری آنها به آثار باستانی ایران را فراهم کردند. روسها هم برای این که کاملاً بی‌بهره نمانند، در نهایت اختیار شیلات دریای خزر را در دست گرفتند که شامل صادرات پرسود خاویار بود. همانگونه که آرتور چستر میلسپوی آمریکایی، مستشار کل مالی ایران تا سال ۱۹۲۷، توضیح داده و براساس شواهدی که ارائه کرده، اعطای امتیاز شیلات ۱۹۲۷ به روسها به معنای فروش کامل حقوق و منافع ایران بود. ایران تا پایان دوره امتیاز شیلات در سال ۱۹۵۲ یعنی زمان نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق، نتوانست اداره شیلات دریای خزر را باز پس گیرد. اعطای چنین امتیازهایی به معنای حیف ومیل کامل منابع ثروت ایران بود. آن گونه که میلسپو می‌گوید رضاشاه در این دوره تا جایی که توانست ایران را «دوشید». به مدت ۲۰ سال از۱۹۲۱ تا ۱۹۴۱ بیشتر درآمد نفت ایران صرف خرید تسلیحات شد و حداقل ۶۰ تا ۶۵ درصد بودجه سالانه دولت (که منحصراً از درآمدهای نفتی بود)برای ارتش و پلیس هزینه شد. حیف و میل منابع دراین دوران حیرت‌انگیز بود. اگر این منابع مالی صرف آموزش، زیرساخت‌ها و پیشرفت‌های صنعتی و کشاورزی میشد، امروز ایران در میان کشورهای جهان سوم نبود. در سال ۱۹۴۱ که رضاشاه ایران راترک کرد، ۸۵ تا۹۰ درصد جمعیت ایران بی‌سواد بودند. ۴۰ سال بعد، وقتی پسر و جانشین او کشور را ترک کرد، با وجود «تمدن بزرگ» دو سوم مردم کشور بی‌سواد باقی مانده بودند. با توجه به چنین مسائلی می‌توان دریافت که چرا ایران با وجود فرهنگ، تاریخ و منابع عظیم طبیعی و نفتی پیشرفت نکرده است.
در ۲۵ آگوست ۱۹۴۱، نیروهای روسیه و انگلستان به ایران حمله و آن را اشغال کردند. بهانه متفقین برای هجوم به ایران، حضور اتباع آلمان در ایران و تهدید احتمالی آنان بود. حال آنکه حداکثر تعداد آلمانیهای حاضر در ایران در سال۱۹۴۱، ۵۰۰ تا ۶۰۰ نفر بود. این رضاشاهی که هرگز مدرکی دال بر اینکه او «طرفدار آلمانها» بود پیدا نشده، به دست انگلیس‌ها به قدرت نشانده شد و ۲۰ سال در مسند قدرت نگاه داشته شد؛ و دست آخر هم مبلغ هنگفتی پول در بانک لندن پس‌انداز کرد. قوای متفقین که ایران را به اشغال خود در آوردند بیشتر انگلیسی بودند تا روسی.
همانگونه که درجای دیگری اشاره شده است، با توجه به این که حکومت رضاشاه با انقلابی احتمالی و پر آشوب مواجه بود و کارایی‌اش را از دست داده بود، رضاشاه با کودتای انگلیسی دیگری عزل شد و پسرش درسپتامبر ۱۹۴۱ به جای او برتخت نشست. رضاشاه در سپتامبر ۱۹۴۱ در یک کشتی انگلیسی و با حمایت انگلستان ایران را ترک کرد و سالهای باقی مانده عمرش را تحت‌نظر انگلیس‌ها سپری کرد.(۱۳)
- مجد در گفتگو با عبدالله شهبازی تاکید می کند: «در خاطرات پدرم خوانده بودم که پس از سقوط رضا شاه، بعضی ازمردم، به ویژه دکتر محمد مصدق، گفته بودند که تمام درآمدهای نفتی ایران در دوره رضا شاه عملاً به بهانه خرید مهمات و اسلحه به حساب های بانکی شخصی شاه در لندن و آمریکا ریخته می شد. تصمیم گرفتم که این ادعا را نیز مورد بررسی قرار دهم. تنها یک نگاه ساده به اسناد مربوط به نفت و مالیه ایران و ارقامی که در این اسناد ذکر شده بود کافی بود تا ثابت کند که ادعای مصدق کاملاً درست بوده است. بله، عملاً تمامی درآمدهای نفتی ایران در دوره رضا شاه، یعنی رقمی در حدود ۲۰۰ میلیون دلار، به حساب های شخصی او انتقال یافته بود. برای این که عظمت این رقم را دریابیم باید توجه کنیم که کل بودجه دولت ایران درسال ۱۹۲۵ میلادی حدود ۲۰ میلیون دلار بود. جالب تر از همه، اکنون فاش شده که صدام حسین و پسرانش میلیاردها دلار در بانک های سویس ذخیره مالی دارند. منشاء این ثروت انتقال درآمدهای نفتی عراق به حساب های بانکی شخصی است. پیشگام این کار، در هشتاد سال پیش، رضا شاه بود. » (۱۴)
توضیح اینکه، با توجه به این که در ۱۹۴۱، بهای هر انس طلا، ۳۵ دلار بوده است، اگر رضاخان ۲۰۰ میلیون دلار ثروت دزدیده را طلا می خرید و این طلا، در۳۱ مارس ۲۰۱۱، که بهای هر انس طلا ۱۴۴۷ دلار است بفروش می رسید، بطور تخمینی حدود ۸۲۰۰ میلیون دلار می گشت و اگر ارزش امروزی یک دلار سال ۱۹۴۱ را بر مبنای متوسط نرخ تورم در آمریکا مبنا قرار دهیم، ثروتی معادل ۲۰۰ میلیون دلار در سال ۱۹۴۱ برابر ثروتی حدود ۳ میلیارد دلار امروز است.
شهبازی درادامۀ گفتگویش با مجد از وی سئوال می کند: «دربارۀ ثروت رضا خان در خارج از کشور نیز تصویر روشنی دردست نیست. برخی ازمورخین مدعی اند که گویا رضا شاه، به رغم حرص او در غصب اموال مردم در داخل ایران، اندوخته قابل توجهی در خارج نداشت. کتاب جنابعالی عکس این قضیه را نشان می دهد و ثابت می کند که رضا شاه به طور مدام درحال انتقال بخش مهمی از ثروت خود به بانک های خارج بود.
مجد در پاسخ به آن می گوید: رضا در یک خانواده فقیر روستایی درمنطقه سوادکوه مازندران به دنیا آمد. طبق اسناد آمریکایی، رضا در نوجوانی به عنوان مهتر(نگهبان اسب) درهیئت نمایندگی بریتانیا مستخدم بوده است. طی دوران بیست ساله ای که او بر ایران حکومت کرد، بدون تردید به یکی از ثروتمندان درجه اوّل جهان تبدیل شد. این موفقیت بزرگی است برای شخصی که زندگی خود را به عنوان یک روستایی بی سواد شروع کرده است. اثبات این که رضا شاه یکی از ثروتمندان بزرگ جهان در زمان خود بود نسبتاً ساده است. اجازه دهید به میزان ثروت رضا شاه اشاره کنم:
رضا شاه، شش الی هفت هزارروستا را درایران به زور تملک کرد. این املاک از فریمان در استان خراسان شروع می شد و تا لاهیجان در استان گیلان امتداد داشت وعملاً بیشتر اراضی لرستان، شمال خوزستان و بیشترکرمانشاهان، بخش مهمی از کرمان و تمامی مناطق جنوبی تهران، به ویژه ورامین، جزو املاک شاه بود. تمامی هتلهای شمال ایران به رضا شاه تعلق داشت. مناطق پهناوری …در تهران و شمیران از مالکین بی دفاع آن ها به زور گرفته شد و در مالکیت شخصی شاه قرار گرفت. به این ترتیب، رضا شاه نه تنها بزرگترین زمین دار قاره آسیا بلکه بزرگ ترین زمین دار در سراسر جهان بود. رضا شاه تعدادی کارخانه های قند و شکر، ابریشم و نساجی احداث کرد. این کارخانه ها به دولت ایران تعلق نداشتند بلکه ملک شخصی شاه بودند ولی هزینه احداث آن ها به وسیله دولت ایران پرداخت شد. ما بر اساس منابع متعدد، از جمله گزارش های آمریکائیان، می دانیم که در سال ۱۹۴۱ رضا شاه ۷۵۰ میلیون ریال در بانک ملّی تهران پول نقد داشت. این رقم برابر است با ۵۰ میلیون دلار زمان خود. من بر اساس اسناد وزارت خارجه و وزارت خزانه داری آمریکا نشان داده ام که رضا شاه حدود ۲۰۰ میلیون دلار در حساب های بانکی خود در خارج از کشور پول نقد داشت.» (۱۵)
«امیل اوسوئر در کتاب زمینه چینی‌های انگلیس برای کودتای ۱۲۹۹ » در باره کودتا ۳ اسفند ۱۲۹۹ بر این نظر است: انگلیسی‌ها منافع سیاسی ـ اقتصادی و نظامی در ایران داشتند که در آن شرایط بحرانی حاکم بر ایران، فقط سلطه و نفوذ بدون منازع آنان کشور می‌توانست تضمین کننده این منافع باشد. در این راستا راه اندازی کودتا و سپس تشکیل حکومت مرکزی منسجم و صاحب اقتداری که حیطه سلطه‌اش را تا اقصی نقاط ایران گسترش دهد، بیش از هر گزینه دیگری می‌توانست بر مقاصد انگلیسی‌ها جامه عمل بپوشاند. در این میان تضمین امنیت منابع عظیم نفت ایران در بخش‌های جنوب غربی و غرب کشور، که بریتانیا سلطه بدون مانع و رادعی بر آنها داشت، بیش از هر زمان دیگری موضوع روی کار آمدن حکومتی مقتدر را در تهران الزامی ساخت. بدین ترتیب تمام قراین، شواهد و اخبار حاکی از نقش بدون انکار انگلستان در طرح کودتا در ایران بود.
به ویژه این که دولت های وقت ایران عهدنامه مودت میان ایران وشوروی را که متضمن پایان روابط استعماری روسها در کشور ایران بود، با مقامات نظام انقلابی جدید به امضا می‌رسانیدند و این امر موقعیت بریتانیای استعمارگر و بدنام را در ایران باز هم تضعیف میکرد. بدین ترتیب: «انگلیسی‌ها همین که احساس کردند دارد زیر پایشان خالی میشود به فکر افتادند تا آخرین تلاش خود را هم بکنند و آن تدارک کودتایی بود که در۲۱ فوریه ۱۹۲۱ انجام گرفت… سید ضیاءالدین روح ملعون هیأت نمایندگی انگلیس، قدرت را در دست گرفت و بدون قبول کمترین وارسی و اعمال نظر به اعمال قدرت پرداخت … این دیکتاتور برای از میان برداشتن مقاومت مردم، بیدرنگ حکومت نظامی اعلام کرد و همه آ‌زادی‌های عمومی را از میان برداشت…» (۱۶)
در این راستا انگلیسی‌ها برای این که جو عمومی را برای پذیرش حرکت کودتا آماده کنند، شایع کردند که نیروها و اتباع آن کشوربه زودی ایران را ترک کرده و به دنبال آن نیروی بلشویک (نیروهای انقلابی روسیه) وارد ایران خواهند شد. انگلیسی‌ها جهت ایجاد فضائی دلخواه برای راه‌اندازی کودتا پیشاپیش ازهیأت‌های نمایندگی اروپایی مقیم درتهران خواستند (به بهانه پیشروی قریب الوقوع بلشویک‌ها به سوی ایران) خاک ایران را ترک کنند. امیل بوسوئر فرانسوی که درآن روزگار در ایران به سرمی برد دراین باره چنین نوشته است: «انگلیسی ها با تشویق خارجیان به ترک تهران در ماههای دی و بهمن [۱۲۹۹] آشکارا هدفی دیگر منهای حفظ جان انسان‌ها ومنافع مادی آنها را داشتند: آنان میخواستند که میدان در برابرشان خالی باشد و تمامی صاحب منصبان اروپایی را ازصحنه دور کنند تا در هنگام وقوع حوادثی که در حال تدارک آنها بودند از اقدام به کنترلی که ممکن بود اسباب زحمت بشود جلوگیری کنند. تصمیم ما [فرانسویها] مبنی بر عدم ترک تهران نقشههای آنان را بر هم ریخت اما برای آنان عقب‌نشینی وعقب انداختن زمان اجرای نقشه‌ها [راه‌اندازی کودتا] دیگر دیر شده بود. آنچه اجتناب ناپذیر بود سرانجام روی داد…»(۱۷)
لوسوئیردرتأیید واثبات نقش انگلیسی‌ها در راه اندازی کودتای ۱۲۹۹ می‌نویسد:
«قزاقها از قزوین که مهمترین پایگاه نیروهای نظامی انگلیس در شمال ایران است، به راه افتادند. در این شهر که همه چیز، حتی نام خیابانها انگلیسی است، به چه کسی می‌خواهند بقبولانند که مقامات ایرانی و صاحبان قدرت از حرکت بیش از ۲۵۰۰ نفر نظامی مسلح و مکمل بی‌خبر بوده‌اند.؟ و یا از نیات واقعی ایشان اطلاع نداشته‌اند؟ و یا این که نتوانسته‌اند جلوی اجرای نقشههای ایشان را بگیرند؟ از این مهمتر و جالب‌تر این که چند روز پیش از حرکت شورشیان به سمت تهران سه هزار سرباز انگلیسی به قزوین فرا خوانده شده بودند تا خلاء ایجاد شده از حرکت قزاقها را پر کنند. دیکتاتور به گرفتن دستورالعمل از سفارت انگلیس ادامه می‌دهد. او هیچ چیز را پنهان نمی‌کند…» (۱۸)
و بدین ترتیب کودتای سوم اسفند چنانکه دلخواه انگلیسی‌ها بود به مورد اجرا درآمد و دیری نپایید که همگان دریافتند که الغای قرارداد ۱۹۱۹ اقدامی کما بیش ساده‌لوحانه برای تغییر افکار عمومی بوده است. اما هیچ یک از افراد ملت دیگر فریب این امر را نمی‌خورد، زیرا انگلیسی‌ها عملاً قدرت را در دست داشتنند و به زودی از آن برای تحمیل سلطه خود بر سراسر کشور و دور کردن رقبایشان بهره گرفتند. قشونی که در تحقق کودتا نقش عمده ایفا کرده بودند، به گونه‌ای متفق‌الرأی به اربابان تازه پیوستند و لذا از تمامی الطاف آنان برخوردار شدند و زمانی هم که موضوع تجدید سازمان آن مطرح گردید همان طرحی که وابسته نظامی انگلیس از قبل تهیه کرده بود، به اجرا درآمد…» (۱۹)
جمال صفری
فرانکفورت – مرداد ۱۳۹۶
◀توضیحات و مآخذ
۱- خاطرات دکترنصرالله سیف پورفاطمی-« آئینه عبرت» مصحح: على دهباشى– ناشر سخن چاپ اول، – ۱۳۷۸ – ص ۱۵۷
۲- Foreign Relations of The United States –Iran , 1951- 1953 Department of States Washington – 210. Memorandum for the Record -Washington, May 21, 1953. -S. 573 – United States Government Publishing Office Washington 2017
“Ambassador Henderson has recently been informed on a number of occasions by close associates of the Shah that he is disturbed regarding British attitude toward himself. He has reportedly stated on occasions, “The British threw out the Qajar dynasty; they brought in my father; they threw out my father; and they can throw me out or keep”
«شاه ملتمسانه پرسید: می‌روم، اما به کجا بروم؟ »
در خاطرات سولیوان سفیر وقت آمریکا در ایران در هنگام انقلاب ۱۳۵۷ راجع به گوش به فرمان شاه دست نشانده در برابر اربابش آمده است:
«در همین ایام پیامی از واشنگتن دریافت داشتم مبنی بر اینکه در اولین فرصت شاه را ملاقات کنم و به او بگویم که دولت ایالات متحده آمریکا مصلحت شخص شاه و مصالح کلی ایران را در این می‌بیند که هر چه زودتر ایران را ترک گوید. تصمیم شاه به خروج از ایران قبل از وصول این پیام از طریق وسائل ارتباط جمعی منتشر شده ولی شاه رسماً آن را اعلام نکرده بود و هنوز هم تردیدهایی در این مورد وجود داشت. ابلاغ چنین پیامی از طرف سفیر یک کشور به رئیس مملکتی که در آن مأموریت دارد کار ساده‌ای نیست، ولی در ملاقات‌ها و گفت‌وگوهای من با شاه طی چند ماه اخیر به قدری مطالب عجیب و غیرعادی رد و بدل شده بود که ابلاغ این پیام هم خیلی غیرعادی به نظر نمی‌رسید. شنیدن این پیام هم برای شاه چیز عجیب و غیرمنتظره‌ای نبود. من تا آنجا که می‌توانستم با لحن ملایم و مهربان مضمون پیام واشنگتن را به شاه ابلاغ کردم. او با دقت و آرامش به پیامی که او را به ترک کشورش دعوت میکرد گوش داد و وقتی که حرفهای من تمام شد رو به من کرد و با لحنی کم و بیش ملتمسانه گفت «خیلی خوب، اما کجا باید بروم؟»( «خاطرات دو سفیر، غرور و سقوط، آنتونی پارسونز»، ترجمه محمود طلوعی، نشر علم، چاپ دوم ۱۳۷۳ – ص ۲۰۹ )
۳- هدایت، حاج مهدیقلی (مخبرالسلطنه):«خاطرات وخطرات»–انتشارات زوار- ۱۳۶۳، چاپ چهارم – ، ص ۴۹۲،
حاج مهدیقلی خان هدایت «مخبرالسلطنه» سومین پسرعلیقلی خان مخبرالدوله ونوۀ رضاقلی خان هدایت، درهفتم شعبان ۱۲۸۰ه.ق. درتهران متولد شد. هدایت قریب سی سال درصحنه سیاسی ایران، درغالب کابینه هاعضویت داشت. سه بار والی آذربایجان و یک بار والی فارس شد. ازهمه مهمتر، متجاوز از شش سال در اوایل سلطنت رضاشاه، رئیس الوزرای ایران بود و در تمام بازیهای سیاسی آن زمان، نقش اول را بر عهده داشت. تمدید قرارداد ۱۹۳۳م نفت، در دوران نخست وزیری او انجام گرفت. وی یکی از هفت تن از وزرای دوران قاجاریه بود که در سلطنت پهلوی به نخست وزیری رسیدند. او در شهریورماه سال ۱۳۳۴ش. در سن ۹۴ سالگی در تهران درگذشت.
۴- تورج اتابکی بر این باور است که: درجامعۀ اروپایی فرایند مدرن سازی با رشد گسترش تدریجی خرد نقاد، که ملازم تحقق تدریجی خود مختاری فردی بود، و پیدایش جامعه مدنی همراه بود، اما در ترکیه عثمانی وایران وضع برعکس بود. درآنجا، مدرن سازی مورد استقبال روشنفکرانی قرار گرفت که از دیوانسالاری وافسران ارتش تشکیل می شدند و منافع خود را با منافع حکومت یکسان تلقی می کردند. بورژوازی تجاری وصنعتی نوخاسته، که اکثریت قاطع آن را اعضای اقلیت های غیرمسلمان و برخوردار از حمایت خارجی تشکیل میدادند، به طرز فزاینده ای بیگانه و در نتیجه تهدیدی برای بقای حکومت تلقی می شد. درنتیجه، حقوق فرد و رابطۀ او با حکومت از نگاه تجدد خواهان خاورمیانه از اهمیت جزئی و نه محوری برخوردار بود، و به نظرمی رسید خرد نقاد و خود مختاری فردی اهمیت چندانی ندارند. دلیل اصلی این تفاوت دراین واقعیت نهفته بود که رشد جامعه های مدرن اروپایی با عصر استعمار و امپریالیسم اروپایی و درگیری با شرق همزمان بود و از آن بهره مند می شد. اما مدرن سازی در خاورمیانه نوعی واکنش دفاعی بود.: تورج اتابکی «تجدد آمرانه»، مترجم: مهدی حقیقت‌خواه – انتشارات ققنوس – ۱۳۸۵ – ص ۸)
مخبرالسلطنه هدایت در کتاب « خاطرات و خطرات آورده است: «روزی به شاه عرض کردم تمدنی که آوازه اش عالم گیر است، دو تمدن است; یکی تظاهرات در بولوارها، یکی تمدن ناشی از لابراتورها: تمدنی که مفید است و قابل تقلید، تمدن ناشی ازلابراتوارها و کتابخانه ها است. گمان کردم به این عرض من توجهی فرموده اند، آثاری که بیشتر ظاهر شد، تمدن بولوارها بود که به کارلاله زارمی خورد و مردم بی بندوبار خواستار آن بودند.»(خاطرات و خطرات – ص ۳۸۳ )
وی درجایی دیگرمی نویسد: در دوره پهلوی هیچکس اختیار نداشت تمام امور می‌بایست بعرض برسد و بآنچه فرمایش میرود رفتار کنند و تا درجه‌ای اختیار نباشد مسئولیت معنی ندارد، برنامه و دستور برف انبار شده است و بسیار اتفاق می‌افتد که تعقیب دستور بسیار افکار را میکشد کارمندان باینکه کار را بدستور موافقت داده‌اند قانع میشوند و رجال صاحب اراده پیدا نمیشود.
…. یکی از مسائلی که من به پهلوی خاطرنشان کردم این بود که عمال دولت در مسئولیت خود اختیار ندارند، مسئولیت بی‌حدی اختیار معنی ندارد و بسیار امور است که پیش‌بینی آن مقدور نیست باید مأمور با مسئولیت صحت و مصلحت اختیار عمل برای خود داشته باشد تصدیق مانندی فرمودند لیکن ترتیب اثری دیده نشد. (پیشین-ص ۴۰۲ )
همچنین او به این مهم اشاره می کند: «در این دوره ازوکلائی چند سلب مصونیت شد؛ جواد امامی، اسمعیل عراقی، اعتصام زاده و رضای رفیع کسی اسم شاه بر زبان می‌آورد یقه‌اش را می‌چسبیدند که منظورت چه بود و گاهی هر محمل که میخواستند بآن می‌بستند و راه دخلی برای مأمورین بود.
…..بهرحال تا تیمورتاش بود چرخ دولت و مجلس بآرامی می‌چرخید در تمام دوره‌ها از خراسان وکیل میشد، وزارت فواید عامه و عدلیه میکرد و از برای وزارت دربار این دوره ساخته شده بود، شاید شاه از بازیگران در دوره تغییرات اساسی نگران است و از بعضی روگردان، خوش نداشت کسی زیاد رشد کند حتی اگر حکام قبول عامه می‌یافتند بولایات سرکشی میکردند اوضاع را مطالعه فرموده و مدعی را بتهران میآوردند. ( پیشین- ص ۳۹۷ )
- آبراهامیان می نویسد:«رضاشاه راهمواره«اصلاح گر»،« بانی مدرانیزاسیون» و حتی « عرفی ساز» [ جامعه] کبیرتلقی کرده اند. در واقع، قصد او از تأسیس نهادهای جدید، گسترش سلطه از طریق کسترش قدرت دولت درهمۀ بخش های کشور بود، از سیاست گرفته تا اقتصاد واجتماع و ابدئولوژی. میراثی که او پشت سر گذاشت در واقع محصول فرعی اقدامات مصمم وی برای ایجاد یک دولت متمرکز قدرتمند بود.
سلطۀ مطلق او بر نظام سیاسی، عمدتاً از طریق تبدیل مجلس از یک مرکز قدرت آریستوکراتیک به یک مجلس کاملاً فرمایشی و فرمان بردار صورت پذیرفت.» (یرواند آبراهامیان « تاریخ ایران مدرن»- ترجمه فتاحی – نشر نی – ۱۳۸۹- ص ۴۱ )
آبراهامیان براین نظراست که«دولت جدید با برخوردهای متفاوتی مواجه شد. ازدیدگاه برخی ایرانیان وهمچنین ناظران خارج از کشور، این دولت نظم، قانون، انضباط، اقتدار مرکزی و وسایل رفاهی جدید – مدرسه، راه آهن، اتوبوس، رادیو، سینما، وتلفن – و به عبارتی دیگر« توسعه» ،« انسجام ملی» و« مدرانیزاسیون» را- که بعضی آن را غرب گرایی می نامیدند- به همراه آورد. به باور برخی دیگر سرکوب، فساد، مالیات، بی هویتی و امنیت از نوع دولت دولت های پلیسی ره آورد این دولت بود. میلسپو که در سال ۱۹۴۲ / ۱۳۲۱ مجدداً به ایران بازگشت، معتقد بود که میراث رضا شاه « حکومتی فاسد، محصول فساد و برای فساد» است:« سیاست مالیات بندی شاه به شدت واپس گرایانه بود طوری که موجب افزایش هزینۀ زندگی و فشار آن بر طبقات فقیر شد… به طور کلی او کشور را دوشید، دهقانان، ایلات و عشایر و کارگران را از پای درآورد.» (پیشین -ص ۱۶۹)
- جا دارد در اینجا به سرنوشت فروغی ، تیمورتاش، نصرت الدوله فیروز و داور« معماران ایرانی » سلطنت استبدادی رضا شاه اشاره ای بکنم :
علی اکبرداور، تیمورتاش و نصرت‌الدوله فیروز که بنام « مثلث سیاسی» معروف بودند نظریه پرداز «استبداد» و «تجدد» رضا خانی بودند و درتحکیم پایه‌های سلطنت استبدادی پهلوی اول نقش برجسته ای برعهده داشتند که سرانجام تیمورتاش و نصرت الدوله بدستور او به قتل رسیدند و داور هم مجبور به خودکشی شد.
- محمد علی فروغی « یکی از معماران اصلی استبداد رضا خانی و در تشکیل سلسله پهلوی نقش اساسی داشت.در آذر ماه سال ۱۳۱۴ پس از واقعه مسجد گوهرشاد ، از رئیس الوزرایی عزل و برکنار شد .
رضاشاه «محمدولی خان اسدی»، نایب التولیۀ آستان قدس را مقصر معرفی کردند و اوهم بی آنکه گناهی داشته باشد، تیرباران شد. چون اسدی با فروغی نسبت سببی داشت (یکی از پسران اسدی داماد فروغی بود) طبق رسم رضاخانی، فروغی که در آن وقت رئیس الوزرا بود استعفا داد و تا شهریور ۱۳۲۰ که ایران به اشغال قوای بیگانه درآمد، خانه نشین شد.
در نامۀ خود، بیت مشهور مولانا: «در کف شیر نر خونخواره ای/ غیر تسلیم و رضا کو چاره ای را هم خطاب به اسدی نوشته بوده است. »(مثنوی – جلد ششم -« حواله کردن مرغ گرفتاری خود را در دام به فعل و مکر و زرق زاهد و جواب زاهد مرغ را» ص-۱۰۸۳) اما چون نامه به دست رضاخان می افتد و او هم این بیت را می بیند عصبانی می شود و فروغی را برکنار میکند.
مخبر السلطنه هدایت در این باره می نویسد: «در خراسان برسر بی‌حجابی غوغائی شد که به تحصن در اطراف بقعه متبرکه کشید وازاستعمال حربه آتشین مضایقه نشد جمعی مقتول شدند اسدی متولی‌باشی بر سر آن کار بر دار رفت و فروغی که رئیس الوزراء و با او منسوب بود شاید در نتیجه توسطی معزول شد ۱۳ آذر ۱۳۱۴ جم بجای او آمد.
معروف شد در قضایا به پسرش نوشته است:
در کف شیر نر خونخواره‌ای‌غیر تسلیم و رضا کو چاره‌ای و بدست آمده است.» (مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه)« خاطرات و خطرات»- ص ۴۰۷ )
- کاتوزیان «نتیجه احیای دولت خود سربه شکل مدرن» را این می داند:[وقتی] در۱۳۲۰ که متفقین به ایران حمله کردند شاه تقریباً منزوی بود و هیچ کدام ازطبقات واقشاراجتماعی نظرمساعدی به وی نداشتند؛ تقریباً همۀ آنها مدت ها بود که ازاو رویگردان شده وخواستار سرنگونی اش بودند.» ( محمد علی همایون کاتوزیان « دولت و جامعه در ایران» – ترجمۀ حسن افشار– ۱۳۷۹ – ص ۵۶)
۵- «سرادموندآیرونساید» Edmund Ironside ) Sir ) جوان‌ترین سرلشگر انگلیسی تا آن زمان در ارتش بریتانیا بود. وی که در ۱۸۸۰ میلادی متولد شد در ۳۹ سالگی بالاترین رتبه شوالیه‌گری خود را در ارتش بدست آورد. نخستین مأموریت مهم اونظارت برعقب نشینی نیروهای بریتانیائی از لشکرکشی نافرجام به «آرخانگلسک»پس ازانقلاب بلشویکی روسیه بود. عقب‌نشینی سربازان انگلیسی و یونانی در آسیای صغیر (ترکیه) درتابستان ۱۹۲۰ نیز زیرنظر او انجام گرفت. آیرونساید از شهریور ۱۲۹۹ تا اردیبهشت ۱۳۰۰ مامور خدمت در ایران و هدایت کودتای رضاخان پهلوی بود.
پس از این مرحله که موضوع مقاله حاضر است وی به ریاست دانشکده افسری انگلستان منصوب شد (۲۶ ـ ۱۹۲۲) و تا درجه ارتشبدی ارتقاء مقام یافت ودر۱۹۴۰ رئیس کل ستاد ارتش بریتانیا گردید. «وینستون چرچیل» درهمان سال اورا بازنشسته وعضو مجلس اعیان انگلستان کرد.آیرونساید خاطرات خود را در طول دوران خدمت در دفتر یادداشت روزانه‌ای می‌نوشت که بعدها پسرش آن را منتشر کرد. وی در ۱۹۵۹ در ۷۹ سالگی درگذشت.
۶ – خاطرات سری آیرونساید: به انضمام ترجمه متن کامل شاهراه فرماندهی. تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی و مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۳، ص ۱۵
خسرو شاکری می نویسد: نامزد بریتانیا در درجه نخست سید ضیاء الدین طباطبائی بود، که به عنوان هوادار و کارگزار بریتانیا درسال ۱۲۹۹/۱۹۲۱، تحت فرماندهی ژنرال آیرونساید(Ironside) وبا دستیاری مأموراطلاعاتی سفارت بریتانیا درتهران سروان سمایت(Smythe) کودتایی را با نیروهای قزاق تحت فرمان رضا خان به اجرا گذاشته و به نخست وزیری رسیده بود. اما از آنجا که «دوپادشاه [دیکتاتور] دراقلیمی نگنجند،» وی سه ماه بعد توسط رضاخان، که نیروهای نظامی را تحت فرمان داشت، ازایران تبعید شد، چه تشخیص بریتانیا این بود که یک دیکتاتور نظامی بی سابقۀ سیاسی بهترمی توانست برنامه ی نئواستعماری وی را به اجراگذارد.
* خسروشاکری«سخنی پیرامون سی ام تیر۱۳۳۱ » سایت نشریه اینترنتی سازمان سوسیالیستهای ایران طرفدار راه مصدق
http://www.tvpn.de/ois/ois-iran-3049.htm
۷ – خاطرات دکتر نصرالله سیف پورفاطمی- « آئینه عبرت» ص ۱۵۷
۸ – خاطرات سری آیرونساید: صص ۳۳۶ – ۳۳۵ .
۹ – محمود جم (۱۲۶۴ در تبریز- ۱۳۴۸ در تهران)، در حکومت کودتای سید ضیاءالدین طباطبایی، وزیر امور خارجه گردید. طی سالهای بعد، عهده‌دار سمت‌های وزارت مالیه در حکومت مشیرالدوله، وزارت مالیه در دوحکومت رضا خان سردارسپه، معاونت نخست‌وزیر در حکومتهای محمدعلی فروغی و میرزا حسن مستوفی‌الممالک، استانداری کرمان وخراسان (۱۳۰۸)، وزارت عامه در دولت مخبرالسلطنه هدایت، و وزارت داخله (کشور) در حکومت دوم محمدعلی فروغی از ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۴ بود. و در اواخر استبداد رضا شاه، محمود جم از۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ نخست‌وزیرشد. محمود جم در زمان پهلوی دوم تا پایان عمر در دوره‌های سوم، چهارم و پنجم در مجلس سنا عضویت داشت.
۱۰ – خاطرات محمد رضا آشتیانی از کتاب تاریخ معاصر ایران – کتاب سوم – ناشر مؤسسه پژوهش مطالعات فرهنگی – ۱۳۷۰ – صص ۱۱۵ – ۱۱۴ )
۱۱-خاطرات مهندس جعفرشریف امامی، انتشارات سخن، تهران،۱۳۸۰،ص ۵۳-
۱۲ – صورت مشروح مجلس چهاردهم شورای ملی روز سه شنبه ۱۶ اسفندماه ۱۳۲۲
۱۳- تاراج بزرگ، دکتر محمدقلی مجد، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، صص ۲۹ تا ۳۲٫
۱۴ – گفتگوی عبدالله شهبازی با دکتر محمدقلی مجد « اسناد علنی شده دولت آمریکا، تاریخ پهلوی، و لابی سانسور – بایکوت در حوزه تاریخنگاری معاصر ایران» – فصلنامه تاریخ معاصر ایران، شماره ۲۵، بهار ۱۳۸۲، صص ۱۸۶ – ۱۸۵
۱۵ – پیشین – صص ۱۹۴ -۱۹۳
۱۶ – امیل اوسوئر-« زمینه چینی های انگلیس برای کودتای ۱۲۹۹» ترجمه ولی الله شادان، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۳ – ص ۲۷
۱۷ – امیل لوسوئر، پیشین، صص ۱۳۴ ـ ۱۳۵
۱۸ – امیل لوسوئر، پیشین، صص ۱۴۱ـ ۱۴۲
۱۹ – همانجا، صص ۱۴۳ ـ ۱۴۴
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید