ایران وایر
نقش و نگار کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی، رواق‌ها، گنبدها و شکل‌های هندسی زیبای مقرنس‌ها در بناهای تاریخی ایران، سال‌هاست هر بازدیدکننده‌ای را مدهوش معماری ایرانی می‌کنند؛ جلوه‌هایی از هنر که در گوشه و کنار کشور به‌مرور به میراث تاریخی پیوسته و چند دهه است که با توجه جهانی به آن‌ها، ارزشی چند برابر پیدا کرده‌اند. اما این روزها اخبار و تصاویر مرمت غیراصولی این بناها، دوست‌دارانشان را به شدت نگران کرده است. به تازگی تصاویری از مرمت غیراصولی مدرسه خان شیراز به ایران‌وایر رسیده است. مرمتی که در بخش‌هایی از این بنا، به ظاهر و معماری اولیه آسیب زیادی زده است. داستان این گزارش، روایت مرمت‌هایی است که بسیاری از دوستدارن میراث فرهنگی را ناامید کرده و از سوی کارشناسان با عنوان «فاجعه» از آن یاد می‌شود.
***
بناهایی که جان سالم از مرمت به در نمی‌برند
بعداز خبر مرمت پر ایراد گنبد مسجد امام اصفهان، حالا تصاویر رسیده به ایران‌وایر حاکی از مرمت غیراصولی و مخرب مدرسه خان شیراز است؛ مجموعه‌ای به‌جا مانده از دوران صفوی که یکی از دلایل شهرت آن، تدریس ملاصدرا در آنجاست. بعد از گذشت ۱۲سال از آغاز مرمت این مدرسه، تصاویر تازه نشان می‌دهد این مدرسه طوری با سیمان، گچ و آجر بازسازی شده که در برخی از بخش‌ها به ظاهر و معماری اولیه آن آسیب وارد شده است. فرستنده تصاویر که خود معمار است توضیح داده که در این مرمت به جای درهای چوبی از درهای آهنی استفاده شده و جلوی درها و پنجره‌های طبقه اول با بلوکه‌های سیمانی بسته شده است. همچنین نمونه‌هایی از تخریب و کوتاهی در نگهداری از این بنا در بخش‌هایی که آثار روشن کردن آتش و دیوارنویسی در درگاهی‌ها وجود دارد، دیده می‌شود.
در این فرایند، تعداد زیادی از پنجره‌های طبقه دوم بنا با آجرچینی پر شده و خبری از پنجره‌های چوبی نیست. ضمن اینکه بهجای جایگزینی و مرمت خشت‌های فرسوده، روی آن‌ها با گچ پوشانده شده که تفاوت آن به روشنی با فرم اولیه دیوارها متفاوت است.
«مسعود اسماعیل لو»، معمار و متخصص مرمت و احیای بناهای تاریخی، مدرسه خان شیراز را یکی از آثار برجسته «معماری اقلیمیِ درونگرای چهار ایوانِ صد در صد ایرانی» خواند و گفت که این مجموعه عملا یکی از نخستین دانشگاه‌های معتبر علمی ایران در دوران صفوی بود.
این معمار درباره این نوع مرمت مدرسه خان شیراز به ایران‌وایر گفت که این پروژه نشانی از مرمت و «باززنده سازیِ ابنیه میراث فرهنگی» در خود ندارد. او گفت: «من به‌جز تجاوز و شلخته‌گری و رها کردن این شاهکار به حال خود، چیزی نمی‌بینم.» او با بیان اینکه اصول، حفاظت، مرمت و باززنده سازی درباره مدرسه خان و بسیاری از بناها رعایت نشده، گفت: «کافیست که دور این آثار برجسته و فرسوده چرخی بزنیم و معنی توهین و تجاوز به سبک یک معماری اصیل ایرانی را به آسانی مشاهد بکنیم.»
این درحالیست که مدرسه خان از زمان ساخت، یک‌بار در دوره زندیه و یک بارهم در دوره قاجار بر اثر زلزله آسیب دیده بود، اما هربار با مرمت معماران محلی احیا شده بود.
از شلختگی در شیراز تا فاجعه در نقش جهان
تصاویر مرمت غیراصولی و شلخته مجموعه ۴۲۷ساله مدرسه خان شیراز تنها چند هفته بعد از انتشار تصاویر مرمت مخرب گنبد مسجد امام اصفهان به ایران‌وایر رسید. براساس تصاویری که پس از پایان پروژه و باز کردن داربست‌های روی گنبد مسجد اصفهان منتشر شد، گنبد با کژی، فرورفتگی و انحنا و ناهمواری‌هایی به ویژه در hأس و همچنین تفاوت رنگ در کاشی و نقش، مواجه است؛ طوری که فتح الله نیازی، مرمتگر و کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی، و برخی دیگر از مرمتگران از آن با عنوان فاجعه یاد کردند.
«مسعود اسماعیل‌لو» هم درباره نوع مرمت گنبد مسجد جامع عباسی یا همان مسجد امام گفت که این به اصطلاح «مرمتِ باززنده سازی یازده ساله» و این شلختگی آشکار و غیرقابل چشم پوشی، باعث تاسفی در سطح ملّی و جهانی است، آن‌هم در میدان نقش جهان، یکی از بزرگ‌ترین میادین معماری و شهرسازیِ جهان.
او با اشاره به‌اینکه این بنا در صد سال اخیر تنها چهار بار مرمت شده گفت که چنین آثار بی‌نظیری که در میراث جهانی هم ثبت شده‌اند باید تحت نظارت شدید بوده و هر دو سه سال مرمت شوند، تا کار بهجای غیرقابلِ برگشت نرسد. او گفت: «شوربختانه بعضی مواقع کار به به‌جایی می‌رسد که دیگر قابل جبران نیست. در مرمت گنبد مسجد امام اصفهان که یازده سال به طول انجامید، شلختگی و تخریب‌های بسیاری صورت گرفته که بعضی از آن‌ها تقریبا قابلِ برگشت به اصل خویش نیست، مخصوصا در رابطه با ترمیم قوس و منحنی زیبای بیرونی گنبد دو جداره مسجد امام.»
«مینا معرفت،» معمار، هم با اشاره به مرمت غیراصولی مدرسه خان شیراز به ایران‌وایر گفت که مرمت غیراصولی اتفاق بسیار بدی برای یک بنای تاریخی است و بازسازی آثاری که مرمت غیراصولی بربنا داشته و دستبرد‌هایی که صورت گرفته، هزینه بسیار زیادی دارد. به گفته او، جبران پذیر بودن خسارات مرمت غیراصولی به نوع آن مرمت بستگی دارد و گاهی جبران آن ممکن نیست. برای مثال وقتی در باززنده‌سازی بنا از بتن‌ریزی استفاده می‌شود دیگر به سادگی نمی‌شود آن را اصلاح کرد.
از این رو به گفته او، انجام ندادن کار غلط در مرمت بسیار به‌صرفه‌تر از انجام دادن آن است.
مشکلات مرمت در ایران
مرمت بنای تاریخی در تعریف علمی، به هرگونه مداخله فیزیکی با رعایت اصول وحفظِ هویت اولیه، حفظِ کارایی فرم و محتوا و بازگرداندن بنا، تاحد امکان به شرایط فرم و محتوای اولیه گفته می‌شود. از این رو، مسعود اسماعیل‌لو، معمار و متخصص مرمت آثار تاریخی، به ایران‌وایر گفت که هیچ طرح و پروژه حفاظتی یا مرمتی را نمی‌توان برای عبور از تخریب و فرسودگی به بهینه‌سازی، کارآمدی و باززنده سازی به شکل مناسب اجرا کرد، مگر اینکه ابتدا مطالعه دقیقِ هویتِ فیزیکی بنا و بافتِ اقلیمی و محیطی آن مشخص شده باشد و طرح اجرایی آن در دست باشد و به‌طور مشخص بودجه‌ای بسنده برای اجرایی کردنِ آن در نظرگرفته شده باشد.
با انتشار تصاویر مرمت‌های مخرب اخیر، یکی از سوالاتی که برای خیلی‌ها مطرح می‌شود این است که چرا مرمت‌های امروز به این صورت اجرا می‌شود در حالی‌که همین بناها در سده‌های گذشته بارها به خوبی مرمت شده اند؟ آیا علم آن دیگر در ایران نیست یا کار به دست افراد شایسته سپرده نمی‌شود.
فتح‌الله نیازی درباره مرمت گنبد مسجد امام گفت که مرمتگری که برای این کار انتخاب شده به واسطه ترک تشریفات بوده است و برهمین اساس ظاهرا صلاحیت پیمانکار را نخواسته‌اند و موضوع مرمت گنبد مسجد هم وارد مناقصه‌های پیمانکاری سازمان برنامه و بودجه نشده است.
ترک تشریفات یعنی بدون گذراندن مراحل مناقصه مرمتگر انتخاب شده است .
به گفته او، ظاهرا هم نظارت عالیه مرمت با دانشگاه هنر اصفهان بوده است، اما واضح است کسی از ابتدای مرمت نظارت نداشته است، اگر کسی هم ادعا می‌کند نظارت داشته، دروغ می‌گوید، چون اگر یک کارشناس کم‌سابقه مرمت هم از روند کار بازدید می‌کرد حتما چند ایراد اساسی وارد می‌کرد.
https://youtube.com/watch?v=1pSFgmW_OWI%3Fwmode%3Dopaque
ضربه هولناک به مکتب مرمت
آیا دانش مرمت آثار تاریخی در ایران وجود دارد؟ مسعود اسماعیل‌لو در پاسخ به این سوال توضیح داد که دانشِ مرمت، اصولا یک دانش فنی، فیزیک تکنیکی، تجربی و یکی از چهار شاخهِ اصلیِ معماری «هنرِ باززنده سازی» است. او گفت: «این هنر به‌طور تاریخی در خون مردم ایران بوده و هست، اما سیستم نالایق اداره کشور توان تشخیص و مدیریت را ندارد. البته در این صد سال اخیر ما بیشتر استادانی که دانش خود را سینه به سینه به دست آورده و منتقل می‌کردند، از دست داده‌ایم و متاسفانه مکتبِ مرمت در ایران ضربه‌های هولناکی خورده است و فقط با سرمایه‌گذاری و ایجاد دانشگاه‌های مستقل مرمت و باززنده سازی× شاید در دراز مدت بتوانیم این خلا دردناک را تا حدی پر کنیم.»
از این‌رو بر اساس سخنان فتح‌الله نیازی و مسعود اسماعیل‌لو، نه تنها سپردن کار مرمت در بسیاری از موارد خارج از روال قانونی انجام می‌شود و نظارت کافی بر اجرای آن صورت نمی‌گیرد، بلکه دانش مرمت نیز به مرور از بین رفته یا کمتر به آن توجه می‌شود.
به نظر اسماعیل‌لو، اگرمدیریتی دانش محور با سیستم اداری پویا و کارآمد و قوانین حقوقی پایدار در ایران وجود می‌داشت، امکان بهینه‌سازی علم مرمتِ و باززنده سازی در ایران و تربیت استادان آن فراهم می‌شد، اما نظام فعلی کوچک‌ترین ارزشی برای مرمت و نگهداری بناهای تاریخی قائل نیست.
همین سومدیریت‌ها و اقدامات نظام ناکارآمد است که موجب می‌شود حتی وقتی پروژه‌ای مرمتی بعد از یازده، دوازده سال رونمایی می‌شود، نتیجه کار چنان است که کارشناسان از آن با عنوان «فاجعه»، «شلختگی» و «شرمساری ملی و جهانی» یاد می‌کنند؛ آن‌هم در مورد بناهایی که یا به ثبت جهانی رسیده‌اند یا از نظر معماری و تاریخی منحصر به فرد هستند.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید