***

از روزی که فعالیت گشت ارشاد به‌دنبال قتل «مهسا (ژینا) امینی» متوقف شد، تا هنگامی که ماموران حجاب اجباری از فعالیت دوباره آن خبر داند، کمتر از ۱۰ ماه گذشت. در این بین، دستگاه‌های حکومتی طرح‌های مختلفی را برای وادار کردن زنان به رعایت حجاب اجباری پیاده کردند، اما حذف ون‌های گشت ارشاد از خیابان‌ها و بازگشت آن‌ها، به‌عنوان نماد برخورد حکومت با مخالفان حجاب اجباری، از نظر سنجش شدت عمل حکومت همیشه اهمیت داشته است.

گشت ارشاد و بازی با افکار عمومی

اگرچه ون‌های گشت ارشاد موسوم به «پلیس امنیت اخلاقی» تقریبا هم‌زمان با اعلام جان باختن مهسا (ژینا) امینی از خیابان‌ها محو شدند، اما می‌توان گفت اعلام رسمی اما غیرواقعی حذف آن‌ها، تقریبا دو ماه و نیم بعد از سوی دادستان کل کشور صورت گرفت. 

«محمدجعفر منتظری»، ۱۲آذر۱۴۰۱ در یک سخنرانی اعلام کرد که گشت ارشاد «از همان‌جایی که در گذشته تاسیس شده بود، از همان‌جا نیز تعطیل شد.»

این موضوع زمانی اعلام شد که حدود هفتاد روز از گسترش اعتراض‌های خیابانی با شعار «زن، زندگی، آزادی» گذشته بود و حکومت تمام تلاش خود را در حوزه‌های مختلف، از سرکوب و برخورد امنیتی گرفته، تا تبلیغات و وعده‌های تغییر، به کار گرفته بود تا به اعتراضات پایان بدهد.

از همین رو، اعلام تعطیل شدن گشت ارشاد برای بسیاری باورپذیر نبود. اگرچه برخی از رسانه‌های غربی آن را عقب‌نشینی در برابر معترضان دانستند، اما برخی دیگر نیز در اصل قضیه تردید کردند. فضای پرتنش جامعه چنان نسبت به حضور ون‌های گشت ارشاد حساس بود که پلیس و دستگاه‌های دیگر برای مقابله با مخالفان حجاب اجباری برای مدتی از آن صرف‌نظر کردند. به‌جای آن، این دستگاه‌ها اقدامات دیگری را، ازجمله بستن فروشگاه‌ها و مراکز خدماتی که زنان بدون حجاب اجباری در آن حاضر شده بودند، در پیش گرفتند.  

به نظر می‌رسد هیچ‌کدام از اقدامات متعدد پلیس و دستگاه‌های امنیتی از نظر حاکمیت چنان کافی نبود که مانع از بازگشت گشت ارشاد به خیابان‌ها شود. اندکی پس از اینکه «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی، «کشف حجاب» را «حرام شرعی» و «حرام سیاسی» خواند، ون‌های پلیس برای مقابله با زنان مخالف حجاب اجباری در خیابان‌ها ظاهر شدند. تا اینکه سرانجام سخنگو نیروی انتظامی، ۲۵تیر۱۴۰۲، رسما از بازگشت گشت ارشاد به خیابان‌ها خبر داد. 

«سعید منتظرالمهدی» گفت که «از یوم جاری»، گشت‌های خودرویی و پیاده، با کسانی که به گفته او «پوشش خارج از عرف» دارند و «همچنان بر هنجارشکنی خود اصرار دارند»، برخورد خواهند کرد.

«علی افشاری»، تحلیلگر سیاسی درباره بازگشت گشت ارشاد به خیابان‌ها به «ایران‌وایر» گفت که حکومت از همان اولین روزهای اعتراضات به‌دنبال عقب‌نشینی در برابر مخالفان حجاب اجباری نبود. او گفت: «در ابتدا سعی کردند فضا را آرام کنند. سعی کردند تماس‌هایی با خانواده مهسا بگیرند و از آن طریق فضا را آرام کنند و نشد؛ ولی در همان ایام هم نه در برابر خواست لغو حجاب اجباری تسلیم شدند و نه در برابر پذیرش اینکه مهسا امینی در بازداشت کشته شده است.»

به گفته علی افشاری، «بعد از آن هم سعی کردند با سرکوب، فضا را مهار کنند. برای کسانی که در این مدت روسری خود را برداشتند و شناسایی شدند پرونده تشکیل دادند و بعد از اینکه اعتراضات فروکش کرد، گشت ارشاد را با عنوان جدید (طرح نور) به خیابان‌ها آوردند.»

گشت ارشاد، قانون و آتش به اختیارها

اگرچه گشت ارشاد ابتدا کنار گذاشته شد و بعد از کمتر از یک سال بازگشت، اما طرح‌های متعدد حکومت در دو سال گذشته برای مقابله با حجاب اجباری، سوالات زیادی را درباره دلیل اجرای چنین طرح‌هایی به‌وجود آورد.

پیش‌از اینکه گشت ارشاد با عنوان جدید «طرح نور» دوباره به‌طور کامل کار خود را شروع کند، حضور افرادی با عنوان «حجاب‌بان» در مناطق مختلف پایتخت ایران، ازجمله ایستگاه‌های مترو، خبرساز شد. نکته مهم در مورد این حجاب‌بان‌ها این بود که این افراد در ظاهر تابع هیچ ارگان خاصی نبودند. 

به گفته مقامات جمهوری اسلامی، ازجمله «احمد وحیدی»، وزیر کشور وقت و «علیرضا زاکانی»، شهردار تهران، این افراد نیروهای مردمی بودند که به‌طور خودجوش امر به معروف و نهی از منکر می‌کردند. 

با‌این‌حال، برخی رسانه‌ها این پرسش را مطرح کردند که این‌ها چه نیروهای مردمی هستند که لباس متحدالشکل دارند، در راهروهای مترو مستقر می‌شوند و از مردم فیلم‌برداری می‌کنند؟ در گرماگرم همین بحث‌ها، روزنامه «اعتماد» نامه‌ای محرمانه از احمد وحیدی، وزیر کشور دولت «ابراهیم رئیسی» منتشر کرد که نشان می‌داد همه اقدامات برای برخورد با زنانی که حجاب اجباری را رعایت نمی‌کنند، با دستور مستقیم او صورت گرفته بود.

وحیدی ازجمله خشن‌ترین چهره‌های دولت رئیسی، سرتیپ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و اولین فرمانده نیروی قدس، شعبه برون مرزی سپاه است. او در برابر دوربین رسانه‌ها به‌آسانی اقدامات محدودکننده و دستورات خشونت آفرینش را به‌عنوان رییس شورای امنیت کشور تکذیب می‌کرد، اما سرانجام رسانه‌های ایران با‌وجود محدودیت و سانسور شدید، گوشه‌ای از اقدامات او در خلاف مسیر خواست ملی را افشا می‌کردند.

«آسیه امینی»، تحلیلگر مسائل اجتماعی، درباره تعدد اقدامات جمهوری اسلامی برای مقابله با مخالفان حجاب اجباری و رفت‌وبرگشت گشت ارشاد به ایران‌وایر گفت که به‌طور کلی، کنش حکومت در مواجهه با حجاب اجباری به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ یکی اقداماتی که ریشه در قانون دارند، مانند ارائه لایحه، وضع قانون یا مجازات براساس قانون، و دیگری اقداماتی که اگر چه از سوی نهادهای رسمی اجرا می‌شوند، اما ریشه قانونی ندارد.

او این بخش را اقدامات «آتش‌به‌اختیار» خواند که مجریان آن مستقیما از فتواها و دستورات مجتهدان و در راس آن‌ها شخص علی خامنه‌ای پیروی می‌کنند و بدون اینکه نیاز به قانون داشته باشند، مانند مجریان قانون کار خود را انجام می‌دهند.

این تحلیلگر سیاسی، بقیه رفتارهای حکومت در مورد حجاب را، اقدامات واکنشی در مواجهه با حوادث روز دانست. او توضیح داد: «اگر یک زمان اعتراض زیاد شود و فشار بیرونی افزایش پیدا کند، حکومت مجبور می‌شود برای پاسخگویی در برابر اتهام نقض حقوق‌بشر و نقض حقوق زنان اقداماتی انجام دهد؛ برای اینکه رسانه‌ها را فریب بدهند واکنش‌های آنی نشان می‌دهند که معلوم می‌شود فریبی بیش نبوده؛ مثل همین جمع کردن گشت ارشاد. یا گاهی یک سیاستمدار مثل همین رییس‌جمهوری فعلی می‌آید و حرف‌های نسبتا متفاوتی می‌زند؛ مثلا اینکه خشونت نکنید یا طرح نور را تلویحا طرح سیاهی می‌خواند.»

آسیه امینی اضافه کرد که هیچ‌کدام از این رفتارها و سخنان در دو کنشی که در مورد حجاب در جمهوری اسلامی رسمیت پیدا کردند، جایی ندارد. این‌ها صرفا حرفایی است که هیچ ریشه‌ای کنش رسمی جمهوری اسلامی ندارد. 

تلاش برای دلگرمی دادن به حامیان حکومت

نشانه‌های روشن کنش اصلی حکومت و حامیان در مواجهه با حجاب اجباری را که آسیه امینی، تحلیلگر مسائل اجتماعی بر شمرد، در اتفاقات دو سال گذشته به‌روشنی می‌توان دید. 

هم‌زمان با به راه افتادن طرح‌هایی چون حجاب‌بان‌های مترو که با دستور و حمایت وزیر کشور و شهردار تهران صورت گرفت، «آرمیتا گراوند»، دختر نوجوانی که حجاب به سر نداشت، ۹مهر۱۴۰۲ هنگام سوار شدن به قطار مترو به عقب پرت شد و به کما رفت. بعد از بحث‌های متعدد درباره نحوه به زمین خوردن او، یک منبع به ایران‌وایر گفت که یکی از افراد آتش‌به‌اختیار، آرمیتا را به‌خاطر نداشتن حجاب به عقب هل داد. او در نهایت بعد از به کما رفتن، جان باخت.  

در‌حالی‌که اقدامات حکومت برای مقابله با مخالفان حجاب اجباری هم برای شهروندان هزینه‌های جانی و مالی داشته و هم برای حکومت هزینه‌های تبلیغاتی، این پرسش همواره مطرح بوده که چرا مقامات جمهوری اسلامی دست از این طرح‌های پرهزینه بر نمی‌دارند؟

علی افشاری، تحلیلگر سیاسی، در این مورد به ایران‌وایر گفت که جمهوری اسلامی در صورت آسان‌گیری در مورد حجاب، برای حفظ حامیان خودش دچار بحران می‌شود.

او گفت: «واقعیت این است که لغو حجاب اجباری فقط در سطح روسری و مانتو محدود نمی‌ماند به‌مرور به پوشش آزاد تبدیل می‌شود؛ موضوعی که با ملاحظات حکومت جور در نمی‌آید. اگر حکومت آن ملاحظات را نادیده بگیرد هم در پایگاه اجتماعی حامی خودش دچار بحران می‌شود و هم اساسا پایه‌های مشروعیت حکومت متزلزل‌تر می‌شود. در واقع با‌توجه به اینکه علی خامنه‌ای حجاب را حرام سیاسی و شرعی دانسته، اگر حجاب لغو شود، چیزی که تحت‌عنوان ولایت فقیه است، دیگر بی‌معنا می‌شود.»

از همین روست که اجزای حکومت وقتی از سوی قشر حامی خود تحت فشار قرار می‌گیرند، اول زنان نیازمند را به خدمت می‌گیرند تا با حقوق‌های چندین میلیونی وارد طرح حجاب‌بان کنند و بعد کم‌کم گشت ارشاد را با عنوان دیگری به خیابان بر می‌گردانند؛ دغدغه قانونی بودن اقدامات خود را هم ندارند. از وزیر کشوری که متولی اصلی گشت ارشاد و حجاب‌بان‌ها بود دروغ‌گویی‌اش افشا شد، تا مامورانی که «نفس حاجی‌شریف»، دختر نوجوان را به‌خاطر نداشتن حجاب با ضرب‌و‌جرح وارد خودرو ون کردند و فیلم‌شان همه‌جا دیده شد.