آیا داعش معادلات منطقه ای را بر هم می زند؟
پیشروی داعش و اعلان خلافت اسلامی سرتیتر اخبار سیاسی جهان در چند هفته گذشته بوده است. در پی آن تحولات عراق، نچیروان بارزانی نخست وزیر منطقه خودمختار کردستان عراق اعلان کرد که نقشه سیاسی عراق هیچگاه به پیش از اشغال موصل و تکریت از سوی داعش باز نخواهد گشت. او نخست خواستار خودمختاری برای اعراب سنی عراق شبیه کردستان شد، ولی پس از آن مسعود بارزانی با اعلام اینکه کرکوک و حتا خانقین به کردستان عراق تعلق دارد دستور برگزاری رفراندوم برای استقلال کردستان را از عراق صادر کرد. قرار است چند ماه آینده در کردستان عراق همه پرسی استقلال برگزار شود و نتیجه نیز از پیش معلوم است: ظهور یک دولت قومگرا در همسایگی ایران!
هرچند مقامات ایرانی رسمی و البته در عمل بر حفظ تمامیت ارضی عراق تأکید داشته اند، ولی واقعیات میدانی بر خلاف خواسته ایران پیش می رود و کردها و داعشی ها در صدد تحکیم متصرفات و ادعاهای خود و تغییر تدریجی نقشه سیاسی منطقه هستند. حمله ارتش عراق نیز تا لحظه نگارش این نوشته در حد بازدارندگی بوده است نه در اندازه عقب رانی چشمگیر داعش. اگر تجزیه عراق را مفروض و محتمل بگیریم این امر پیامدهای گوناگون ژئوپلیتیکی و امنیتی برای ایران در پی خواهد داشت. نگارنده این متن، پیامدهای امنیتی انگاره فوق را در چارچوب نظریه رئالیسم کلاسیک در پنج مقوله تحلیل می کند:
۱- استقلال کردستان عراق به معنای تثبیت و نهادینه کردن هارتلند و عمق استراتژیک برای اقلیت تجزیه طلبان ایرانی است. متاسفانه هرچند گرایشات تجزیه طلبانه در غرب ایران گاه ریشه در سیاست های نادرست داخلی دارد، ولی بخش اعظم آبشخور آن منبعث از عوامل بیرونی است. تشکیل کشور مستقل کردستان، یعنی اینکه ایران دایمی یک همسایه مزاحم داشته باشد و بخش اعظم توان امنیتی خود را جهت بازدارندگی این همسایه نامهربان صرف کند. در واقع، کردستان مستقل یک تهدید وجودی(existential threat) برای ایران خواهد بود و هیچوقت ایران از مزاحمت های امنیتی آن رهایی پیدا نخواهد کرد. افزون بر اینکه پر واضح است که یک دولت شکست خورده(failed state) بر این منطقه حاکمیت پیدا خواهد کرد و مسئولیت پذیری آن در قبال امنیت مرزهای ایران حداقل خواهد بود.
۲- دولت های نوظهور و بدون پشتوانه تاریخی، امنیتی و اقتصادی، قطعا برای جلب نظام بین الملل مواضع مستقل و نجیب نخواهند داشت و اخلاق همسایگی را نادیده خواهند گرفت. دولت مستقل و نوظهور کردستان عراق و یا شاید حتا تشکیل دولت مستقل در بخش متصرفات داعش، جولانگاه اسراییل و سرویس های جاسوسی جهان خواهند بود؛ همانگونه که حکومت باکو کم و بیش چنین نقشی ایفا را می کند. با توجه به شرایط بین المللی ایران، باید دانست که تجزیه و کلنگی شدن عراق می تواند یک تهدید امنیتی همیشگی برای ایران- با هر حکومتی که باشد- محسوب شود.
۳- تثبیت موقعیت داعش و تشکیل دولت مستقل از سوی آن می تواند سه جلوه عمده داشته باشد: سومالیزه شدن، بعثیسم و طالبانیسم. سومالیزه شدن به این معناست که این منطقه بهشت تروریست ها و آدمکش ها خواهد شد و با توجه به گستره ارضی که این گروه ترسیم کرده و عملا بر آن مسلط است در همان فاز اول با ایران همسایه خواهد شد. هر چند در فازهای بعدی ادعای خود ایران را نیز خواهد داشت. این امر به معنای تهدید وجودی برای ایران است. امروز کل جهان از شر دزدان دریایی سومالی نفس راحت نمی کشند؛ بی تردید ایران نیز هیچوقت با داشتن همسایه ای چون داعش آسوده سر بر بالین نخواهد گذاشت. شکل های محتمل دیگر داعش بعثیسم و طالبانیسم خواهد بود که تجربه عراق دوره صدام و افغانستان تحت حاکمیت طالبان شر بودن آن را برای ایران اظهر من الشمس کرده است.
۴- تضعیف بیش از پیش دولت مرکزی در عراق پیامد امنیتی دیگر تجزیه عراق برای ایران خواهد بود. تحولات تاریخی تهران و بغداد را طی سال های اخیر کنار هم قرار داده است. این اتحاد مانع از پیشبرد تحولات ژئوپلیتیک به به سود رقبای منطقه ای ایران در خاورمیانه شده است. در صورت تجزیه عراق، ایران بیشتر گرفتار مشکلات امنیتی، سیاسی و اقتصادی متحدی ضعیف و در حال فروپاشی خود خواهد شد و این امر هزینه های سنگین سیاسی- اقتصادی بر دوش ایران که خود از فشار تحریم ها در رنج است بر جای خواهد گذاشت.
۵- در نهایت اینکه کلنگی شدن عراق به معنای تقویت دشمنان و رقبای استراتژیک ایران، خواهد بود. یکی از اهداف اسراییل، رها شدن از شر دولت های بزرگ و مزاحم خاورمیانه است. شکل گیری دولتهای کوچک و قابل مهار به رغم هزینه های قابل اغماض بهتر از دولت های بزرگ و بالفعل تهدید است. از این رو اسراییل ترجیح می دهد که مسلمانان تمام قوای خود را صرف نابودی خود کنند و از این راه هیچوقت ظرفیت تهدید جدی برای تل آویو نداشته باشند. هر چند داعش با ادعای خلافت می تواند برای اسراییل هم تهدید بالقوه باشد، ولی اگر با تطمیع نظام بین الملل در شناسایی متصرفات خود مواجه شود، ممکن است تهدید آن برای اسراییل نیز از میان رود.
دکتر علی امیدی، استاد روابط بین الملل دانشگاه اصفهان
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید