یک سال پس از نشستن حسن روحانی بر مسند ریاست‌جمهوری٬ کلید اعتدال‌گرایی او نتوانسته درهای فروبسته اینترنت فیلترآلود ایران را بگشاید. آیا روحانی در سال‌های باقی‌مانده می‌تواند وعده‌هایش درباره گردش آزاد اطلاعات را محقق کند؟
یک سال پیش در چنین روزهایی حسن روحانی در فرازی از نخستین کنفرانس خبری خود پس از انتخاب به‌عنوان رئیس‌جمهور٬ از کسانی که با عبور از سد بلند فیلترینگ در ایران «در فضای مجازی غوغا کردند» و در پیروزی او در انتخابات نقش آفریدند هم تشکر کرد. پیامی بی‌سابقه از جایگاهی تاثیرگذار در ساخت سیاسی جمهوری اسلامی که امیدها برای تحقق وعده‌های او درباره دسترسی آزادانه به تکنولوژی‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی را پررنگ کرد.
پس از آن در نخستین سفر رئیس‌جمهور به نیویورک بود که او در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان بار دیگر تاکید کرد که دولت تدبیر و امید همه تلاشش را خواهد کرد تا «مردم ایران به راحتی بتوانند از همه اطلاعات موجود در سطح جهان بهره ببرند.»
روحانی تاکید کرد که «بهره‌برداری از شبکه‌های عظیم اجتماعی و اطلاعاتی حق همه انسان‌ها و ملت‌هاست» و گفت که وعده‌هایش در این زمینه را عملی خواهد کرد. حسن روحانی به صراحت گفت وضعیت جاری اینترنت و پهنای باند در ایران را در شان ایرانیان نمی‌داند.
در پی سخنانی از این دست٬ حضور سازمان‌یافته روحانی در توییتر با بهره‌گیری از تیمی زبده که زندگی آنلاین رئیس‌جمهور را به دو زبان مدیریت می‌کنند٬ حضور موثر برخی از مهم‌ترین اعضا و وزرای کابینه‌اش در فیس‌بوک برای تعامل مستقیم با شهروندان ایران و جهان و درخشش جهانی دولت یازدهم در عرصه دیپلماسی دیجیتال آن‌قدر امیدبخش بود که موجی از شادی و خوش‌بینی را در میان میلیون‌ها کاربر ایرانی اینترنت برانگیخت.
کاربرانی که سال‌هاست در کشوری که از مهم‌ترین «دشمنان آزادی اینترنت» محسوب می‌شود با محدودیت‌های همواره فزاینده آنلاین و اینترنت قطره‌چکانی و فیلترآلود دست به گریبان‌بودند و خطر راه‌اندازی «شبکه ملی اطلاعات» و کابوس «اینترنت حلال» را در افق می‌دیدند٬ حالا امید داشتند که کلید تدبیر روحانی بتواند در کنار آشتی با جامعه جهانی به اعمال سیاست‌های سرکوبگرانه در دنیای ارتباطات دیجیتال هم پایان دهد و زمینه را برای توسعه تکنولوژی‌های نوین فراهم کند.
امیدها پس از مکالمه توییتری حسن روحانی با جک دورسی٬ مدیرعامل توییتر به اوج رسید. او در پاسخ به توییت طعنه‌آمیز «عصر به‌خیر رئیس‌جمهور٬ آیا شهروندان ایران می‌توانند توییت‌های شما را بخوانند؟» گفت: «عصر به‌خیر جک٬ همان‌طور که به کریستین امان‌پور گفتم تلاش می‌کنم تا مردم کشورم بتوانند به راحتی به تمام اطلاعات جهانی دسترسی داشته باشند٬ چون این حق آنهاست.» جک دورسی در پاسخ از او خواست روی کمک‌های توییتر برای واقعیت بخشیدن به این موضوع حساب کند.
بهرحال این بمب خبری بود در آن روزهای جهان و نقطه اوج امیدها برای تحولی اساسی در ارتباطات آنلاین در ایران. این نقطه اوج اما٬ نقطه آغاز برخورد دولت یازدهم به سد محکم اقتدارگرایان حاکمیت هم بود.
آزادی اینترنت در بن‌بست اقتدارگرایان
در یک سال گذشته معدود روزهایی بود که کاربران در کمال حیرت می‌دیدند بر خلاف روال طاقت‌سوز هر روز می‌توانند بدون فیلترشکن٬ پروکسی٬ وی‌پی‌ان و ابزارهای دیگری که برای دسترسی آزادانه به اینترنت نیاز است٬ به توییتر یا فیس‌بوک دسترسی داشته باشند. با هر رفع فیلتر موقت٬ کارناوالی از شادی و ستایش از روحانی در محیط‌های مجازی به راه می‌افتاد٬ اما این گشایش‌ها با عمری به بلندای حباب عموما ناشی از اختلالات فنی در سیستم چندلایه فیلترینگ ایران بود و در پشت پرده‌ها نبردی جدی بر سر کاستن از محدودیت‌ها میان اعتدال‌گرایان دولت و اقتدارگرایان حاکمیت جریان داشته و دارد.
اقتدارگرایان زخم‌خورده از جادوی شبکه‌های اجتماعی آنلاین در اعتراضات گسترده مردمی پس از انتخابات بحث‌برانگیز ۸۸ از مهم‌ترین موانعی‌اند که دولت روحانی برای ایجاد تحول در دنیای ارتباطات پیش‌رو دارد؛ تمامیت‌خواهانی در نهادهای غیرانتخابی قدرتمند که با «فرامین و منویات رهبری» نزدیکی بیشتری دارند تا خواسته‌های دولت میانه‌رو٬ اینترنت را از اساس پدیده‌ای «مسموم» می‌دانند و راه را بر هرگونه تغییر بسته‌اند.
سایه سنگین سپاه پاسداران بر مخابرات ایران٬ از زیرساخت گرفته تا شبکه‌های اطلاعاتی٬ از بزرگ‌ترین چالش‌های موجود نه فقط برای دولت روحانی٬ که برای هر دولتی است که قرار است در ساختار جمهوری اسلامی مجری قوانین باشد. نهادی سرکوبگر که بخش بزرگی از عواید ارتباطات در ایران را از آن خود کرده٬ اما از گشودن کوچک‌ترین دریچه‌ای به سوی گردش آزاد اطلاعات سرسختانه جلوگیری می‌کند.
دولت در نظر داشته تا دست‌کم پنجاه درصد پهنای باند کل کشور را افزایش دهد٬ اما منابع آگاه در ایران می‌گویند سپاه در برابر توسعه زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های شبکه‌های ارتباطی هم به شدت مقاومت می‌کند.
قوه قضائیه دیگر چالش مهم پیش‌روی دولت روحانی برای اعمال آزادی‌های آنلاین است. قوه‌ای که رئیس‌اش به صراحت در واکنش به رئیس‌جمهور می‌گوید اینترنت «باتلاقی است که باید دور آن سیم خاردار کشید».
بازوهای اطلاعاتی و امنیتی قوه قضائیه با اقداماتی نظیر دستگیری گردانندگان وبلاگ پرخواننده «نارنجی» و صدور احکام سنگین زندان برای آنها که خبررسانان دنیای تکنولوژی بودند٬ قصد دارند تا همچنان با تداوم سیاست ارعاب و تزریق ترس در جامعه و افزایش چشمگیر هزینه‌های فعالیت هدفمند در فضای مجازی٬ ریشه‌های امید به تغییر را بخشکانند.
قوه قضائیه در آخرین اقدام خود هشت جوان فعال در فیس‌بوک را به اتهاماتی از جمله «اجتماع و تبانی علیه امنیت ملی، فعالیت تبلیغی علیه نظام، توهین به مقدسات، توهین به سران قوا و توهین به اشخاص» مجموعا به ۱۲۷ سال حبس محکوم کرده است.
ارتباط قوه قضائیه و سپاه کار را دشوارتر هم می‌کند و گذشته از این٬ اقتدارگرایان کار را به تریبون‌های نماز جمعه هم کشانده‌اند. حالا امامان جمعه‌ای که مهم‌ترین ماموریت شبکه عظیمی نظیر فیس‌بوک را «دشمنی با پیغمبر» می‌دانند هم فرمان گرفته‌اند که مخالفت خود با سیاست‌های میانه‌روانه دولت را فریاد بزنند.
پیام اقتدارگرایان روشن است: آنها اینترنت بدون سرکوب را برنمی‌تابند. هیچ ابزار ارتباطی‌ای نباید از دایره نظارت آنها دور بماند و هرگونه گشایشی در حوزه ارتباطات منوط به متقاعد کردن آنها یا عبور از آنهاست.
چشم‌انداز مبهم ارتباطات در دوران «تدبیر و امید»
دولت روحانی ظرفیت‌های عظیم تکنولوژی‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی را می‌شناسد و تا کنون به خوبی از آنها بهره‌گیری کرده است. بهره‌برداری از اینترنت ملی را به لطایف‌الحیل بارها به تعویق انداخته٬ فیلترینگ را سیاستی موثر و کارآمد نمی‌داند و شخص رئیس‌جمهور و برخی از وزرای کابینه‌اش تا کنون واکنش‌های قاطعی به تلاش‌های سرکوبگرانه اقتدارگرایان برای بسته نگه داشتن روزنه‌های ارتباطی نشان داده‌اند.
حسن روحانی اخیرا در یک سخنرانی مهم مخالفان تکنولوژی‌های نوین ارتباطی را به دین‌مدارانی تشبیه کرد که «اواخر دهه ۱۳۳۰ با ورود دوش و گسترش حمام و بهداشت عمومی هم مخالفت می‌کردند» و به آنها هشدار داد که «دیگر دوران پیام از طریق بلندگوها، منبرها و تریبون‌های یک‌طرفه به سر آمده و جایی برای استبداد پیام نیست.»
گذشته از این٬ در مورد فیلترینگ اپلیکیشن‌های پیام‌رسان و به‌ویژه مورد بحث‌برانگیز «واتس‌اپ» کار به جایی رسید که رئیس‌جمهور مجبور شد در اقدامی بی‌سابقه تصمیم کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه را وتو کند و بر سر راه فیلترینگ این اپلیکیشن محبوب بایستد.
با این همه٬ وضعیت اینترنت و ارتباطات دیجیتال در کشور همچنان تراژیک است. سرعت و پهنای باند کاربران ایرانی با استانداردهای جهانی فاصله‌ای غم‌انگیز دارد. محدودیت‌ها طاقت‌فرسا شده و آنچه عموم کاربران ایرانی اینترنت می‌خواهند٬ تحولی بنیادین و گشایشی اساسی در عرصه ارتباطات است؛ مطالبه‌ای که تحقق‌اش مستلزم توسعه زیرساخت‌ها و مقابله مستحکم با نیروهای پرقدرت حامی سرکوب در دنیای آنلاین و آفلاین است. چشم امید کاربران به سال‌های باقی‌مانده دولت روحانی است٬ تا شاید او بتواند گره‌های کور ارتباطات دیجیتال در ایران را باز کند.
نویسنده احسان نوروزی
تحریریه داود خدابخش
از: دویچه وله
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید