روز شنبه ۲۰ آبان، ابراهیم رئیسی در حاشیۀ اجلاسی که به بررسی جنگ غزه اختصاص داشت، با چند تن از سران جهان عرب ملاقات کرد. رؤسای جمهور سوریه، موریتانی و نیجریه، رئیس شورای حکومتی سودان و همچنین نخست‌وزیران مالزی و لبنان از این جمله بودند.

اما گفتگوهای رئیسی با ولیعهد عربستان و رئیس‌جمهوری مصر (در هر دو مورد برای اولین بار) پرمعناتر از سایر دیدارهاست.

چرخش ناگهانی سیاست جمهوری اسلامی در منطقه و تکاپوی جدی برای ترمیم روابط با جهان عرب را می‌توان پیامد مستقیم خیزش عظیم مردم ایران طی سال گذشته دانست که رژیم را سخت وحشت‌زده کرد. در پی قیام مردان و زنان ایرانی که با استقبال جهانی مواجه شد، جمهوری اسلامی برای نجات از گرفتاری راهی جز تغییر سیاست منطقه‌ای ندید.

طبق گزارش تأییدنشده‌ای که از جلسۀ مسئولان اطلاعاتی و امنیتی کشور با حضور علی خامنه‌ای (دی ۱۴۰۱) منتشر شد، یکی از تحلیل‌گران اطلاعاتی به نام حسین حسینی‌طلب که به عنوان «نمایندۀ معاونت سیاسی وزارت اطلاعات» معرفی شده، خامنه‌ای را صریحاً خطاب قرار داده و گفته است: «حضرت آقا، ما تنها بـه گشایش در منطقه نیازمندیم. مـا هم‌پیمانان بهتری در منطقه می‌خواهیم و می‌توانیم تــا هر زمانی کـه لازم باشد، از ایـن هم‌پیمانی در جهت خارج شدن از شرایط آغاز بحران بهره ببریم.»

از پایان سال ۱۴۰۱، تلاش‌های دیپلماتیک جمهوری اسلامی در جهت آشتی با کشورهای عرب به طور محسوس افزایش یافت و بالاخره در نوزدهم اسفند، علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی و مساعد بن محمد العیبان مشاور امنیت ملی عربستان آشتی‌نامۀ دو کشور را در پکن امضا کردند.

گام به گام به سوی قاهره

بیش از چهل سال است که ایران و مصر مبادلۀ سفیر نداشته و روابط سیاسی را در سطح بسیار محدود باقی گذاشته‌اند.

روابط دیپلماتیک دو کشور بعد از انقلاب اسلامی، زمانی که قاهره به محمدرضا شاه پهلوی پناهندگی داد و همچنین قرارداد صلح کمپ دیوید را با اسرائیل امضا کرد، قطع شد. حمایت مصر از عراق طی جنگ علیه ایران باز هم روابط تهران و قاهره را سیاه‌تر کرد.

در حال حاضر، در نبود سفارت مصر، یک دفتر سیاسی تحت عنوان «دفتر حفاظت منافع مصر در تهران»، مدیریت روابط را بر عهده دارد.

اما طی ده ماه گذشته، همانطور که تهران گام به گام و در عین حال با عجله خود را به عربستان نزدیک کرد، تلاش‌هایی برای بهبود رابطه با قاهره نیز صورت گرفت.

به نظر می‌رسد که شخص وزیر امور خارجه در این راه نقش مهمی ایفا کرده باشد. امیرعبداللاهیان از زمان معاونت وزارت خارجه، عبدالفتاح سیسی را ملاقات کرده بود. در سال ۱۳۹۳، در دوران وزارت محمدجواد ظریف، امیرعبداللاهیان که معاونت عربی و آفریقای وزارتخانه را به عهده داشت، در مراسم تحلیف رئیس‌جمهوری مصر حضور یافته بود. وی سالها بعد، حداقل دو بار طی کنفرانس‌های «همکاری و مشارکت بغداد» نیز با سیسی دیدار و گفتگوهای کوتاه داشته است.

کمتر از یکسال پیش، ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه گفته بود که «ایران از هر نوع تحول و تحرک مثبتی که به شکل‌گیری فضای مثبت در روابط ایران و مصر منجر شود استقبال می‌کند.»

در دی ماه سال گذشته (۱۴۰۱)، خبرگزاری ایسنا نوشت: «به نظر می‌رسد عادی شدن روابط تهران و ریاض می‌تواند نقش مهمی در گشایش روابط ایران با جهان عرب، بخصوص مصر داشته باشد.»

گره روابط تهران و ریاض به رغم ماه‌ها میانجی‌گری عراق، سرانجام به دست چینی‌ها گشوده شد و در تابستان ۱۴۰۲ به بازگشایی سفارتخانه‌ها انجامید. اما در همان روزهایی که آشتی ایران و عربستان تازه در پکن رقم خورده بود، خبرگزاری رسمی چین – شینهوا – نوشت که پس از توافق میان ایران و عربستان سعودی، «احتمال احیای روابط تهران و قاهره افزایش ‌یافته است.»

بدین ترتیب برقراری رابطه با عربستان برای جمهوری اسلامی کلید اصلی گشایش به سوی جهان عرب محسوب می‌شود. بازگشایی سفارتخانه‌ها در تهران و قاهره شاید چندان دور نباشد.

سرنوشت حماس

اگرچه محتوای گفتگوی رئیسی و عبدالفتاح سیسی به طور کامل منتشر نشده، اما در ملاقات‌های قبلی میان مقامات و دیپلمات‌های دو کشور وضعیت نوارغزه همواره یکی از موضوعات اصلی بوده است.

با توجه به دشمنی شخص عبدالفتاح سیسی با سازمان حماس و همچنین ادامۀ ضربات بی‌امان اسرائیل بر غزه که تصور خروج از بن‌بست کنونی را به ویژه برای مردم این منطقه ناممکن کرده، می‌توان تصور کرد که کنار راندن حماس از معرکه – یا حتی نابودی آن – فرصتی برای نفس راحت مصر، اسرائیل و البته ساکنان غزه خواهد بود. جمهوری اسلامی نیز خواهد توانست برای اثبات حسن نیت خود در برابر مصر و متحدانش، از کمک‌رسانی به حماس خودداری کند. ناتوانی و به حاشیه رفتن حماس شاید به نفع همه تمام شود.