عطا محامد، پژوهشگر علوم سیاسی

ایران وایر

کاخ سفید در حال تدوین گزینه‌های «روز پس از سقوط»، رییس جمهور ونزوئلا است و واشنگتن هرروز حلقه فشار را بر ونزوئلا تنگ‌تر می‌کند. بسته شدن حریم هوایی این کشور توسط آمریکا در هفته گذشته خطر درگیری را بالا برده و موج تازه‌ای از گمانه‌زنی‌ها درباره جنگ، کودتا یا خروج رییس‌جمهور از کشور را تقویت کرده است. کاراکاس در یکی از شکننده‌ترین لحظات سیاسی خود قرار دارد، اما باوجوداین چشم‌انداز ناپایدار، جمهوری اسلامی همچنان آشکارا در کنار دولت ونزوئلا ایستاده است.

 روز ۱۸ آذر «مسعود پزشکیان»، رییس جمهور ایران در گفت‌وگوی تلفنی با همتای خود در ونزوئلا، این کشور را «دوست و متحد واقعی» جمهوری اسلامی توصیف کرد و گفت ایران در هر شرایطی از این کشور حمایت می‌کند. او اقدام دولت آمریکا در اعزام ناوگان جنگی به کارائیب و سواحل ونزوئلا را رفتاری مبتنی بر بهانه‌های واهی دانست و آن را عملی غیرقانونی و ناقض قواعد بین‌المللی توصیف کرد که صلح و امنیت جهانی را تهدید می‌کند. در این فضای سیاسی که همه‌چیز علیه کاراکاس است، حمایت تهران از ونزوئلا چه معنایی دارد؟

 مقاومت؛ از کاراکاس تا تهران

تنش میان آمریکا و ونزوئلا در ماه‌های اخیر به بالاترین سطح خود رسیده است. واشنگتن مادورو را به فساد و نقش داشتن در شبکه‌های قاچاق مواد مخدر متهم کرده و با استقرار ناوهای نظامی در کارائیب، بستن مسیرهای دریایی و اعمال تحریم‌های شدید، عملاً تلاش دارد حکومت این کشور را تغییر دهد، به‌ویژه که «نیکلاس مادورو» رییس‌جمهور این کشور را نه رییس دولت بلکه رییس کارتل مواد مخدر می‌داند. دولت ونزوئلا این اتهامات را سیاسی و ساختگی می‌داند و می‌گوید آمریکا در پی تغییر رژیم و تسلط بر منابع نفتی این کشور است. 

تنش میان ونزوئلا و آمریکا ریشه در دو دهه گذشته دارد و از زمانی شدت گرفت که «هوگو چاوز» رییس‌جمهور سابق این کشور در سال ۱۹۹۹ با ملی‌سازی صنعت نفت و کنارزدن شرکت‌های آمریکایی، منافع واشنگتن را به‌طور مستقیم به چالش کشید. ازآن‌پس کاراکاس با شعار استقلال سیاسی و مقابله با «نفوذ آمریکا در منطقه» به یکی از منتقدان سرسخت سیاست‌های واشنگتن تبدیل شد و مسیر نفتی، اقتصادی و ایدئولوژیک متفاوتی را دنبال کرد. از آن زمان به این‌طرف و به‌ویژه در دوره ریاست جمهوری «محمود احمدی‌نژاد» ایران به این کشور نزدیک شد. 

بعد از گذشت سال‌ها همراهی دو کشور و تقابل ونزوئلا با آمریکا، بسیاری از مقامات ایرانی، ونزوئلا را در زمره یکی از کشورهای محور مقاومت قرار داده‌اند. موضوعی که دولت ونزوئلا نیز بر آن اشاره دارد. مادورو زمانی که به ایران آمده بود گفته بود قرن ۲۱ قرن مقاومت است و تاکید کرده بود «همه ما که با استعمار مبارزه می‌کنیم و برای استعمارزدایی از ذهن و مردم خود می‌جنگیم، بخشی از محور مقاومت در برابر شیوه‌های امپراتوری برای تحمیل هژمونی در جهان هستیم.» در دل همکاری طرفین این ایده وجود دارد که آن‌ها با ایستادن در مقابل آمریکا در مقابل نظم جهانی ایستاده‌اند و از این نظر خود را در یک جبهه تعریف می‌کنند. 

مقامات مختلف ایران نیز این روزها در سخنان خود بر این هم‌سنگری اشاره دارند. ازجمله «مجتبی زارعی»، نماینده مجلس که نطق میان دستور خود را در ۱۲ آذر با این جملات آغاز کرد: «به ملت‌های شجاع لبنان، یمن، عراق، غزه و ونزوئلا آفرین می‌گویم که در مقابل نظام سلطه و ائتلاف قاچاقچیان آزادی و مرگ یعنی ترامپ و نتانیاهو ایستادگی می‌کنند.»

این موضوع در تریبون‌های نماز جمعه نیز بازتاب دارد. «محمدرضا مدرسی» امام‌جمعه یزد نیز اخیرا در خطبه‌های نماز جمعه می‌گوید: «خوشبختانه امروز شاهد رسوایی این ابرقدرت‌های مستبد در دنیا هستیم و اگر روزی تنها ایران تحت‌فشار آن‌ها بود ولی امروز می‌بینیم کشورهای دیگری که می‌خواهند به سمت استقلال سوق یابند مانند ونزوئلا نیز گرفتار آن‌ها شده‌اند.»

فرماندهان نظامی نیز بخش دیگری از این گفتمان را پیش می‌برند. «محمدرضا نقدی» مشاور فرمانده کل سپاه، ضمن تأکید بر اینکه آمریکا ناکارآمدترین دولت جهان است، در نقد اقدامات این کشور می‌گوید: «آمریکایی‌ها کشورهای سوریه، لیبی و سودان را بی‌دولت می‌کنند تا منابعشان را ببرند. نفت نیجریه را می‌برند. ونزوئلا را برای نفت تحت‌فشار قرار می‌دهند.» یا «رمضان شریف» رئیس مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس می‌گوید آمریکا در حال فروپاشی و این کشور «با چین، روسیه، ونزوئلا و دیگر نقاط دنیا» درگیر است.

همبستگی دیپلماتیک

در شرایط کنونی ونزوئلا، مادرو به حمایت ایران دل‌خوش است. مادرو که کشورش از فقر و نا عدالتی مانند ایران رنج می‌برد، ضمن تاکید بر این‌که ۸ درصد اقتصاد این کشور رشد دارد می‌گوید بازارهای چین، هند، روسیه و ایران در برابر ما بازشده است و ما توافق‌های بزرگی با این کشورها داریم. بااین‌حال او در اواسط آبان ماه در نامه‌هایی فوری به مسکو، پکن و تهران از آن‌ها برای تقویت توان دفاعی و نظامی کشورش درخواست کمک کرده و این کمک‌ها را برای مقابله با آنچه «تهاجم قریب‌الوقوع آمریکا» خوانده، ضروری دانسته بود.

اطلاعات موثقی در دسترس نیست که نشان دهد ایران به این کشور در ماه‌های گذشته تسلیحات ارسال کرده است یا نه؛ اما حمایت دیپلماتیک تهران از این کشور علنی است. «عباس عراقچی»، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگوی تلفنی با همتای ونزوئلایی خود، رویکرد تهاجمی آمریکا در کارائیب را نقض اصول بنیادین منشور ملل متحد خواند و تحرکات اسراییل در آمریکای لاتین را خطری جدی برای ثبات منطقه دانست. او هم‌زمان بر ضرورت گسترش همکاری‌های اقتصادی، فناورانه و سیاسی میان دو کشور تأکید کرد و خواستار موضع‌گیری بین‌المللی در برابر «یک‌جانبه‌گرایی آمریکا» شد.

در دستگاه دیپلماسی ایران، به‌جز عراقچی، سخنگوی این وزارتخانه بارها در هفته‌های گذشته مواضع مشابهی اختیار کرده و از دولت ونزوئلا حمایت کرده است. «اسماعیل بقایی»، تصمیم آمریکا برای بستن حریم هوایی این کشور و اقدامات نظیر را «فاقد هرگونه توجیه» دانست و تأکید کرد تهران بر «حق ذاتی دولت‌ها برای دفاع از خود» پای می‌فشارد. بقایی تحولات نیمکره غربی را مصداق «قلدرمآبی بین‌المللی» توصیف کرد و هشدار داد که اگر این روند مهار نشود، می‌تواند به «الگوی تازه‌ای از قانون‌شکنی» در نظام جهانی تبدیل شود. بقایی، همچنین با رد ادعاهای واشنگتن درباره مبارزه با قاچاق مواد مخدر، این روایت را «پوششی برای اعمال فشار سیاسی» بر دولت مادورو دانست و یادآور شد که استفاده از زور علیه قایق‌های ماهیگیری ونزوئلا در ارزیابی نهادهای حقوق بشری «قتل فراقضایی» محسوب می‌شود.

در مقابل، کاراکاس نیز در سطح رسمی از این حمایت استقبال کرده است. «ایوان خیل پینتو»، وزیر خارجه ونزوئلا، اعلام کرد که روابط دو کشور «بر پایه احترام متقابل» شکل‌گرفته و این پیوندها امکان می‌دهد ایران و ونزوئلا در مسیر «جهانی چندقطبی» در کنار یکدیگر حرکت کنند. او در پیام دیگری از «محکومیت قاطع» ایران نسبت به تصمیم آمریکا برای بستن حریم هوایی ونزوئلا تشکر کرد و آن را نشانه‌ای از «همبستگی پایدار» دو کشور دانست.

همکاری دولت‌ها و درد مشترک اپوزیسیون‌ها

یکی از دلایل نزدیکی دولت‌های ایران و ونزوئلا، تحریم‌ها و فشارهای مشترکی است که دو کشور در سالیان گذشته تحمل کرده‌اند. هر دو سال‌هاست زیر تحریم و تهدید آمریکا قرار دارند و همین تجربه مشترک نوعی همزادپنداری و احساس مبارزه با «دشمن مشترک» میان آن‌ها ایجاد کرده است. موضوعی که باعث شد هر دو کشور یکدیگر را شریک راهبردی برای هم بدانند. یکی از دلایل این شراکت وابستگی شدید اقتصاد دو کشور به نفت است؛ موضوعی که زمینه همکاری آن‌ها در حوزه انرژی را فراهم کرده و امکان‌های فرار از تحریم را به وجود آورده است. با وجود زمینه‌های مختلف همکاری تجارت میان دو کشور نزدیک به ۴ میلیارد دلار است. بخشی از این تجارت را ونزوئلا به‌واسطه طلا به ایران پرداخت کرده یا زمین‌های کشاورزی در اختیار ایران قرار داده است. همچنین دو کشور همکاری‌های امنیتی و دفاعی نیز دارند که بخشی از آن به تولید پهپادهای مهاجر و شاهد ۱۳۱ در ونزوئلا مربوط است. 

«حجت‌الله سلطانی»، سفیر سابق ایران در ونزوئلا، رابطه دو کشور را «نزدیک، دوستانه و برآمده از ایستادگی مشترک در برابر فشارهای آمریکا» توصیف می‌کند و می‌گوید این همکاری بر پایه «احساسات برادرانه، آزادی‌خواهانه و استقلال‌طلبانه» شکل‌گرفته است. او تأکید می‌کند که آمریکا با استفاده از «دلار، سیستم بانکی و ابزارهای سیاسی» تلاش کرد استقلال ونزوئلا را بشکند و حتی «برای سرنگونی دولت مادورو از ترور تا ایجاد دولت خود خوانده» پیش رفت، اما این سیاست‌ها شکست خورد. سلطانی همچنین یادآوری می‌کند که «ونزوئلا در سال‌های تحریم بنزین به ایران کمک کرد و ایران نیز در سخت‌ترین مقطع با اعزام نفت‌کش‌ها در کنار ونزوئلا ایستاد» و این را نشانه‌ای از رابطه‌ای می‌داند که در «شرایط سخت» شکل‌گرفته و امروز نیز بر همان اساس ادامه دارد.

اما فارغ از آنکه دولت‌های دو کشور همبستگی با هم دارند، اپوزیسیون هر دو نیز شباهت‌هایی با هم دارند و مقامات تهران هر دو رو با هم موردانتقاد قرار می‌دهند. ازجمله نماینده ولی‌فقیه در مازندران که در آبان ماه می‌گوید: « جایزه صلح به یک خانمی از ونزوئلا داده می‌شود که از آمریکا تقاضا می‌کند بیاید به کشور خودش حمله نظامی کند که حکومت مردمی را ساقط کند، همان کاری که منافقین، تجزیه‌طلب‌ها، سلطنت‌طلب‌ها و بهاییت در ایران می‌کنند.»

«ماریا کورینا ماچادو»، رهبر اپوزیسیون ونزوئلا که نماینده ولی‌فقیه به او اشاره می‌کند و اخیرا برنده جایزه نوبل صلح شده، بارها بر ضرورت برخورد شدیدتر جامعه جهانی با دولت مادورو تاکید کرده و از رویکرد تقابلی آمریکا، با صراحت حمایت کرده است. او سیاست‌های واشنگتن برای تشدید فشار و «فروپاشی ساختار مجرمانه و تروریستی حاکم بر ونزوئلا» را ستوده و رییس‌جمهور آمریکا را «بزرگ‌ترین فرصت اپوزیسیون» این کشور خوانده است. همچنین او مخالف جمهوری اسلامی است. وی می‌گوید: «می‌دانیم که رژیم‌های ایران و ونزوئلا همکاری نزدیکی با هم دارند و به تهدیدی واقعی برای نیم‌کره ما بدل شده‌اند.» ماچادو تاکید می‌کند «وظیفه ما این است که ساختار جنایتکاری را که در ونزوئلا قدرت را در دست دارد و از حمایت دیکتاتورهایی همچون حکومت ایران برخوردار است، از هم بپاشیم.»