منطقه خاورمیانه از دوران پیدایش خود در عصر پس از جهان جهانی اول، همواره آبستن تحولات و فراز و فرودهای زیادی بوده و با وجود دارا بودن ثروت انبوه برآمده از دلارهای نفتی نتوانسته صلح و ثبات پایداری در سطح این منطقه ایجاد کند.
در این بین، افزوده شدن عنصر و بازیگر هولناک دیگری بنام “داعش”، همه معادلات منطقه ای را در خاورمیانه زیر و رو کرد. در این مجال به پویایی های نوین و ائتلاف های متضاد از دریچه بازیگران جدید دوست-دشمن می پردازیم ولی پیش از هر چیز، ارائه تعریفی از عبارت “دوست-دشمن” یا همان frenemy که کلمه ای ترکیب شده از friend (دوست) و enemy (دشمن) است مفید خواهد بود.
نخستین موارد استفاده از کلمه ترکیبی frenemy به سال های نخست دهه ۱۹۵۰ میلادی برمی گردد که در قالب عامیانه و محاوره ای به معنی دشمن دوست نما مورد استفاده قرار می گرفت. در سال های اخیر اما این عبارت وارد فرهنگ واژگان ادبیات سیاسی شد و با تغییرات سریعی که در منطقه خاورمیانه در حال رخ دادن است تحلیل گران سیاسی برای توصیف ائتلاف های ناهمگون و بی سابقه میان کشورها و گروه های دارای منافع متناقض و روابط متخاصم، به استفاده گسترده از عبارت دوست-دشمن پرداختند. در اینجا برای توصیف چیدمان و صف آرایی بازیگران منطقه ای، به چند مورد از نمونه های دوست-دشمن اشاره می کنیم:
دوست-دشمن حماس و اسرائیل
شاید کشور اسرائیل و گروه شبه نظامی حماس در نوار غزه “دشمنان ابدی و آشتی ناپذیر” به نظر برسند ولی بار دیگر این سخن لرد پالمرستون، نخست وزیر و سیاستمدار مشهور قرن هجده بریتانیا که “کشورها نه دوستان و دشمنان ابدی بلکه منافع ابدی دارند” در حال اثبات شدن است و گزارش رسانه ها حکایت از برقراری اتحادی نانوشته میان حماس و اسرائیل برای مقابله با طرفداران داعش در غزه دارد. مقامات حماس گفته اند با میانجی گری قطری ها، تلاش هایی برای دستیابی به آتش بسی بلند مدت با اسرائیل در جریان است. البته این مذاکرات هنوز در مراحل ابتدای خود می باشد ولی آنچه مسلم است امروز بزرگ ترین تهدید برای آتش بس و آرامش کنونی میان اسرائیل و غزه، وجود گروه های جهادی متاثر از داعش می باشد که همین تهدید مشترک ممکن است حماس و اسرائیل را به هم نزدیک تر کند.
دوست-دشمن عربستان و اسرائیل
اسرائیل و عربستان دو کشور بالقوه متخاصم هستند. عربستان بر اساس شریعت اسلامی اداره می شود و یهودستیزی بخش مهمی از فرهنگ عمومی و سیاسی آن را تشکیل می دهد. متقابلا اسرائیل هم بنیادگرایی اسلامی در قالب سلفی گری و وهابیت و خاستگاه آن عربستان را دشمن سرسخت خود بحساب می آورد. با این وجود در سال های اخیر، عربستان کمتر مواضع خصمانه ای نسبت به اسرائیل به عنوان دشمن دیرین اعراب در پیش گرفته است.
به گزارش اکونومیست، نگرانی نسبت به بلندپروازی های منطقه ای ایران، تهدید داعش و نگرانی نسبت به شانه خالی کردن دولت باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا برای کمک به تامین امنیت اسرائیل و کشورهای عرب منطقه در مقابل تهدیدات ایران پس از انعقاد توافق جامع هسته ای، این دو کشور عربی و عبری را به هم نزدیک کرده است. به همین دلیل وقتی در روز ۴ ژوئن مقامات عربستانی و اسرائیلی در یک کنفرانسی در آمریکا خبر از برگزاری چند دور گفتگوی پنهانی میان این دو کشور دادند کمتر کسی شگفت زده شد. حمایت از ایده تشکیل کردستان بزرگ متشکل از مناطق کردنشین ایران، ترکیه و سوریه یکی از مواردی بود که ریاض و تل آویو بر روی آن توافق کردند.
دوست-دشمن آمریکا و کردها
یکی از پیچیده ترین روابط حاکم بر منطقه، سرشت ارتباطات آمریکا با کردها بوده است بطوریکه کاخ سفید از طرفی مخالفت سرسختانه خود را از استقلال کردستان عراق اعلام کرده که همین مساله باعث تنش در روابط اربیل و واشنگتن شده است و از سوی دیگر رویکرد آمریکا در عراق و سوریه باعث تقویت کردها و نزدیک تر شدن آنها برای دستیابی به استقلال شده است. عدم حمایت جدی آمریکا از گروه های اپوزیسیون در سوریه و بطور همزمان کمک هوایی به جنگجویان کرد موسوم به یگان های مدافع خلق در این کشور باعث شد برای نخستین بار کردها به سوی مناطق غیرکردنشین از جمله تل ابیض پیشروی کنند. پشتیبانی از یگان های مدافع خلق در حالی صورت می گیرد که آمریکا گروه پ ک ک یعنی هم پیمان کردهای سوریه را در لیست گروه های تروریستی خود قرار داده است.
دوست-دشمن ترکیه و داعش
ترکیه یکی از میانه روترین کشورهای اسلامی در منطقه است و با وجود همه انتقاداتی که به سیاست های این کشور وارد است آنکارا به عنوان یک الگوی همزیستی میان اسلام و دموکراسی برای کشورهای اسلامی مطرح است. با این وجود، حمایت ترکیه از گروه های تندرو در سوریه برای ناظران امر پوشیده ای نیست. آنکارا دو دلیل اساسی برای حمایت از گروه های تندروی اسلام گرا دارد نخست کمک به براندازی دولت بشار اسد و دوم تضعیف کردهای سوریه که با گروه پ ک ک در ترکیه هم پیمان هستند. انتقادهای گسترده و فشارهای بین المللی باعث شده ترکیه از حمایت آشکار از جریانات تندرو در سوریه از جمله داعش، جبهه نصرت و گروه احرارالشام دست بردارد ولی در عین حال این کشور هیچ گامی برای مقابله با داعش و همکاری با آمریکا به عنوان هم پیمان خود در ناتو برنداشته است. این در حالی است که پیشروی اخیر نیروهای کرد سوریه و عقب راندن داعش از تل ابیض انتقاد شدید رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه را به همراه داشت.
دوست-دشمن اسرائیل و القاعده
کارزارهای چند لایه و دوست-دشمن های نوظهور در منطقه به حدی سریع و حیرت آور است که امروزه مداوای برخی از اعضای جبهه نصرت، (شاخه القاعده در سوریه) در بیمارستان های اسرائیل انجام می گیرد. البته این رویکرد اسرائیل بیشتر از آنکه دستاویزی برای پردازش تئوری های توطئه شود از عملگرایی اسرائیل در جهت تضعیف دشمن سرسخت خود یعنی دولت بشار اسد و از حرکتی تاکتیکی سرچشمه می گیرد و اسرائیل می داند بلافاصله پس از اینکه جبهه نصرت از جنگ با نیروهای دولتی سوریه فارغ شود جهت لوله تفنگ خود را به سمت اسرائیل نشانه خواهد گرفت.
اثرات ائتلاف های دوست-دشمن بر روی ایران و منطقه
شکل گیری ائتلاف های نوظهور دوست-دشمن، درگیری های فرقه ای و نزاع شیعی- سنی و نقش آفرینی جمهوری اسلامی در آنها، باعث کاهش محبوبیت و بی اعتبار شدن ایران در سطح مردم منطقه خاورمیانه و کشورهای جهان اسلام شده است. بر اساس نتایج تحقیقات اخیر موسسه نظرسنجی پیو، تصویر ایران در نزد اکثر کشورها و بویژه کشورهای مسلمان جهان منفی تر شده و تحولات اخیر میزان محبوبیت ایران را بویژه در میان کشورهای همسایه به شدت کاهش داده است.
در حالیکه کشورهای ترکیه و عربستان بیشترین آسیب ها را از کشیده شدن به ورطه فرقه گرایی متحمل شدند این تحولات به سود دو بازیگر یعنی اسرائیل و کردها تمام شده است. کارزار خونین عراق و سوریه و پیدایش داعش باعث تضعیف نیروهای وفادار به دولت بشار اسد در سوریه و گروه حزب الله لبنان شده و سطح تهدیدآفرینی دولت های عربی و بویژه سوریه بر ضد اسرائیل بشدت کاهش پیدا کرده است. ژنرال یائیر گولان، رئیس ستاد مشترک ارتش اسرائیل در ابتدای ماه جاری میلادی اعلام کرد با درگیری و تضعیف ارتش سوریه و حزب الله لبنان، موقعیت راهبردی اسرائیل “بهتر از هر زمان دیگری” است.
کردها هم در کنار اسرائیل، دیگر برنده تحولات سال های اخیر و کارزار مبارزه با داعش هستند بطوریکه شبه نظامیان کرد با حمایت هوایی آمریکا و در راستای عقب راندن جنگجویان داعش، برخی مناطق غیرکردنشین را هم در عراق و سوریه به کنترل خود در آورده اند.
احمد هاشمی، کارمند پیشین وزارت خارجه
وبلاگ نویسنده: http://ahmaddhashemi.blogspot.com
از: گویا
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید