۲۲ درصد از آن‌ها بیمار و نیازمند حمایت و ۳۶ درصد آن‌ها فاقد شغل ثابت و ۴۰ درصد هم اخراج شده از کار هستند و ۱۰ درصد هم به دلیل ورشکستگی به دست‌فروشی روی آورده‌اند

عداد افراد شاخص مشغول به دست‌فروشی که به عنوان شغل اقدام به این کار می‌کنند، حدود پنج هزار و ۵۰۰ نفر است

تحقیقات می‌گوید که ۴۶ درصد کالا‌هایی که دست‌فروشان عرضه می‌کنند، مربوط به گروه پوشاک و ۲۰ درصد مربوط به مواد خوراکی است. نوشت‌افزار، تزیینات، وسایل بازی و فال در رتبه‌های بعدی قرار دارند

آمارها می‌گوید، دست‌کم چهار هزار دست‌فروش در متروی تهران فعال هستند که تنها ۱۰ درصد این افراد حاضر هستند، ساماندهی شوند. شهرداری، سازمان بهزیستی و پلیس سه نهاد درگیر با این پدیده تقریبا نوپای اجتماعی در کلان‌شهر تهران هستند که هر یک تاکنون گزارش‌های متعددی درباره دست‌فروشان منتشر کرده‌اند؛ در این گزارش به خلاصه‌ای از این پژوهش‌های رسمی پرداخته‌ایم.

***

قالب‌های دست‌فروشی در تهران کدامند؟

شهرداری تهران در گزارشی مفصل که به‌تازگی درباره پدیده کلی دست‌فروشی در سطح شهر تهران منتشر کرده است، می‌گوید، تعداد افراد شاخص مشغول به دست‌فروشی که به عنوان شغل اقدام به این کار می‌کنند، حدود پنج هزار و ۵۰۰ نفر است. بر اساس آمار‌های سال ۱۳۹۵ «بساط‌گستری» از سایر روش‌های دست‌فروشی بیشتر است (سه هزارو ۸۹۱ مورد) و در رتبه‌های بعدی دست‌فروشی (۶۷۸ مورد)، دوره‌گردی با چرخ‌دستی (۵۳۸ مورد)، وانت (۳۵۸ مورد) و موتورسیکلت (۲۹ مورد) است. 

محل سکونت و کار دست‌فروشان کجاست؟

بر اساس گزارش تحقیقی شهرداری منطقه ۱۹ تهران با هزار و ۴۶۳ دست‌فروش و منطقه ۱۲ با ۸۴۳ دست‌فروش  در رتبه نخست و دوم قرار دارند. همچنین منطقه ۱۶ با تعداد ۳۹۲ و منطقه ۱۵ با تعداد ۳۳۲ دست‌فروش در رتبه‌های بعدی هستند. محل سکونت دست‌فروشان بیشتر در محدوده جنوب‌شرقی تهران در مناطق ۱۵، ۱۶ و ۲۰ است. 

درباره دست‌فروشان چه می‌دانیم؟

طبق آمار منتشر شده، ۲۲ درصد از آن‌ها بیمار و نیازمند حمایت و ۳۶ درصد آن‌ها فاقد شغل ثابت و ۴۰ درصد هم اخراج شده از کار هستند و ۱۰ درصد هم به دلیل ورشکستگی به دست‌فروشی روی آورده‌اند.

در این گزارش آماری اضافه شده است که ۴۰ درصد از دست‌فروشان باسواد و کم‌سواد هستند و سن آن‌ها نیز بین ۱۹ تا ۵۰ سال است و اغلب مهاجرانی از استان‌های آذربایجانی غربی و شرقی، زنجان و اردبیل هستند.

کردستان، کرمانشاه، ایلام و همدان از دیگر استان‌هایی هستند که دست‌فروشان از این مناطق به تهران کوچ کرده‌اند.

دست‌فروشان چه می‌‌فروشند؟

تحقیقات می‌گوید که ۴۶ درصد کالا‌هایی که دست‌فروشان عرضه می‌کنند، مربوط به گروه پوشاک و ۲۰ درصد مربوط به مواد خوراکی است. نوشت‌افزار، تزیینات، وسایل بازی و فال در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

دست‌فروشان کالاهای خود را در وهله نخست از عمده‌فروشان و در رتبه بعدی به طور مستقیم از تولیدکنندگان دریافت می‌کنند.

سیاست دولت در قبال دست‌فروش‌ها چیست؟

در حال حاضر رویکرد برخورد با موضوع دست‌فروشی و بساط‌گستری در سه حالت کلی دنبال می‌شود.

 رویکرد نخست، برخوردهای قهری است که بنا به ضرورت و به استناد قوانین موجود این راه تاکنون با شدت و ضعف در برنامه مدیریت شهری بوده است. رویکرد دوم، اقدام براساس جنبه‌های حمایت از دست‌فروشان و بساط‌گستران با شناسایی آن‌ها و دادن امتیازات لازم ازجمله کارت شناسایی، مجوز کار و غرفه است. این رویکرد با توجه وظایف شهرداری و عدم استقبال دست‌فروشان چندان توفیق نداشته است. 

رویکرد برخورد هوشمندانه که مبتنی بر جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی ضمن اجرای قوانین و مقررات با هماهنگی و همکاری بین بخشی با دستگاه‌های مسیٔول و متولی اقدامات اساسی و پایدار انجام می‌شود.

زنان اما در این میان به عنوان گروهی با تاثیرپذیری بالا در قبال این سیاست‌ها، همواره در معرض تکانه‌های شدیدی در خصوص امکان ادامه کار یا رها کردن چنین شغلی قرار دارند.

آن‌ها برخلاف مردان یا کودکان در معرض انواع آزار و اذیت‌های اجتماعی و اداری و مسئولیت‌های خانوادگی قرار دارند که هر گونه تصمیم خشن و محدودکننده‌ای نخستین تاثیر را بر شغل و زندگی‌ ایشان می‌گذارد.

درباره زنان دست‌فروش متروی تهران چه می‌دانیم؟ 

پلیس در تازه‌ترین گزارش تحقیقی در این باره اعلام کرده که زنان دستفروش متروی تهران سه دسته از زنان «محافظه‌کار» (مایل به ناشناختگی)، «سرخورده» و «راضی» را تشکیل می‌دهند.

این گزارش مشخص کرده انگیزه، نحوه فروش، نگاه به این شغل و حتی نحوه پوشش هر یک از سه تیپ این زنان با یکدیگر متفاوت است.

زنان دست‌فروش «محافظه‌کار» چه کسانی هستند؟

گزارش پلیس می‌گوید این دسته از زنان، «سرپرست یا همیار سرپرست خانواده» هستند و به دلایل مختلفی مجبور به دست‌فروشی شده‌اند تا در تامین هزینه‌های خانواده مشارکت داشته باشند.

«مادر غیرتمند و آبرودار» از دیگر ویژگی این دسته از زنان است که در سنین بالا و با داشتن فرزندانی با موقعیت‌های اجتماعی خوب و به واسطه داشتن «زندگی آبرومندانه» به این عرصه وارد شده‌اند.

این دسته از زنان در عین حال نگاهی «تحقیرآمیز» به شغل خود دارند و به شدت هراس دارند تا شناخته شوند و به همین خاطر تلاش می‌کنند، در خط‌هایی کار کنند که اطمینان دارند که احتمال شناخته شدن آن‌ها بسیار کم است.

«تیپ ظاهری» و «برخورد‌های» این دسته از زنان با مشتریان به وضوح با دیگر زنان دست‌فروش تفاوت دارد و آن‌ها «ظاهری موجه و بدون آرایش» دارند و تلاش می‌کنند رفتاری نکنند که با سرزنش خریداران مواجه شوند.

دیگر وجه مشترک این زنان در متروی تهران «تعامل با همکاران و مسافران» است و تلاش می‌کنند کمترین درگیری و اختلاف با ماموران و همکاران خود داشته باشند و با آن‌ها با احترام برخورد کنند و بیم از برخورد ماموران هم به آن‌ها احساس ناامنی در مترو می‌دهد.

زنان دست‌فروش «سرخورده» چه کسانی هستند؟

«دختران مجرد و زنان مطلقه» بیشترین جمعیت زنان دست‌فروشی را تشکیل می‌دهند که در مترو اقدام به دست‌فروشی می‌‌‌کنند.

«تحصیلات دانشگاهی و سرخوردگی در شغل پیشین» وجه مشترک اغلب این زنان است. شکست در زندگی و نارضایتی از شغل قبلی دو عامل اصلی روی آوردن این زنان به دست‌فروشی است.

تیپ ظاهری این دسته از زنان هم «بی‌انگیزگی در نوع پوشش و آرایش» و «عدم پوشش با رنگ‌های شاد و پرانرژی» است.

زنان دستفروش «راضی» چه کسانی هستند؟

این دسته از زنان از دستفروشی خود در متروی تهران به شدت راضی هستند، سابقه زیادی در این شغل دارند و اغلب آن‌ها نیز سرپرست خانواده هستند.

اغلب این زنان از شهر‌های دیگر به تهران مهاجرت کردند و به اندازه‌ای از شغل خود راضی هستند که دیگر اقوام خود را تشویق به دست‌فروشی می‌کنند.

این گروه از زنان حاضر به انتخاب شغل مشابه دیگری نیستند و هیچ ابایی ندارند که دوستان و آشنایان، آن‌ها را هنگام دست‌فروشی در مترو ببینند.

رابطه درون‌گروهی زنان دست‌فروش چطور است؟

پلیس در گزارش مشابه دیگری که به تازگی منتشر کرده، به بررسی «زمینه‌های احساس امنیت اجتماعی زنان دست‌فروش در مترو» پرداخته است.

در این گزارش آمده که هر سه دسته از این زنان «رابطه‌ای صمیمانه با یکدیگر دارند، تعصب ندارند، به یکدیگر مشورت می‌دهند» و «احساس مثبت و تعلق خاطر» به گروه دست‌فروشان زن دارند.

در گزارش پلیس همچنین آمده که زنان دست‌فروش به صورت روزانه با انواع خشونت‌های فیزیکی، روانی، جنسی و کلامی مواجه هستند و سیاست‌های قهری مسئولان شهری در خصوص دست‌فروشی، این خشونت‌ها را شدید‌تر کرده است. 

به گفته خود این زنان، بحران‌های اقتصادی، افزایش هزینه‌های زندگی و فشار‌هایی که ماموران شهرداری به دست‌فروشان بساط‌‌گستر در خیابان می‌آورند، باعث شده آن‌ها زیرِزمین را به روی زمین ترجیح دهند.»

آیا زنان دست‌فروش در مکانی که کار می‌کنند، احساس امنیت دارند؟

شاخصه «زنانه بودن» محیط کسب‌وکار یکی از عوامل اصلی است که بسیاری از زنان به دنبال آن هستند، چرا که از هر گونه آزار و پیشنهادات «نامشروع» در امان هستند. دلایل انتخاب «قطار یا واگن زنانه در مترو» توسط بسیاری از زنان دست‌فروش نیز همین مساله عنوان شده است.

پلیس در گزارش خود اضافه کرده است، احساس امنیت برای زنان در فضای مترو در «واگن‌های زنانه قابل درک است؛ وگرنه همین احساس در واگن‌های مردان کاملا برعکس است.»

پلیس در این گزارش زمینه‌های احساس امنیت اجتماعی دست‌فروشی زنان در مترو را چنین صورت‌بندی کرده است:

از: ایران وایر