رامین کامران
چندی پیش در یکی از جلسات سازمانی، بدون مقدمه و خارج از دستور جلسه، سخن از لهجه به میان آمد، از انواع لهجه ها در زبان فارسی. تمایل عموم که طی سال ها توسط رسانه های رسمی شکل گرفته است، برتری دادن و گاه حتی منحصر کردن اعتبار به لهجۀ رسمی است که در پایتخت غالب است. مسئلۀ گویندگی نوار های سمعی و بصری مطرح بود که مداوماً تولید و پخش می کنیم و گفتار فارسی که باید روی آن ها سوار شود. وجود تمایلی که گفتم بحث را به این جا کشید و در نهایت تصمیم بر فراموش کردن مسئلۀ لهجه گرفته شد و این که هر کدام از اجرا کنندگان، با هر لهجه ای که دارند، کار را به انجام برسانند. تصمیم بر این اساس گرفته نشد که نیروی انسانی محدود داریم و باید با همین ها بسازیم، بر عکس، پس از بحثی کوتاه در بارۀ اعتبار لهجه ها گرفته شد که صورت منظم شدۀ آنرا در اینجا میاورم. چون در درجۀ اول تصور می کنم منعکس کنندۀ بعدی از مشی سیاسی ماست و علاوه بر این، ممکن است برای دیگران هم جالب یا حتی مفید باشد.
اول از این سؤال اساسی و ساده شروع می کنم: زبان مال کیست؟ شاید این پرسش در وهلۀ اول در نظر برخی عجیب یا بی موضوع جلوه کند، ولی، معمولاً به طور ضمنی و حتی گاه صریح، نزد این و آن به ادعای مالکیت برمی خوریم. این را بگویم که این احساس نه فقط رایج که به نوعی طبیعی است. چه چیزی از زبان به ما نزدیک تر است؟ از این زبانی که از کودکی فرا گرفته ایم و بسا اوقات تنها زبانی است که می شناسیم. زبان جزئی از هستی ماست که حتی تصور محروم شدن از آن وجودمان را متزلزل می کند و ناقصش می سازد. نه فقط در جمع که در تنهایی نیز از زبان جدا نیستیم. حیات برونی و درونی ما، هر دو، وابسته است به زبان. در قالب زبان زندگی می کنیم و می اندیشیم. وقتی با چیزی این اندازه نزدیک هستید که جزئی از وجود خود می شمریدش، طبیعی است که بر آن احساس تملک کنید. هرچه که هستیم و داریم با زبان عجین است. از همه گذشته، علاقه هم هست. دلبستگی که به زبان داریم باعث می شود تا بر آن احساس تملک کنیم، همان طور که چنین تمایلی در حق محبوب خود داریم.
ولی این حقی که بر زبان، برای خود قائلیم از چه قسم است؟
گفتم که احساس تملک بر زبان نه عجیب است و نه نادر. ولی آیا به عبارت دقیق می توان صحبت از مالکیت کرد؟ هر چه که در اختیار ما باشد، ملک ماست؟ تصور نمی کنم. سهم ما از زبان از سهم هیچکس دیگر نمی کاهد. هیچ بخش آنرا نمی توانیم به انحصار خود در بیاوریم
. دور هیچ بخش آن نمی توانیم حصار بکشیم و استفادۀ هیچکس را نمی توانیم از آن محدود یا ممنوع کنیم. البته روشن است که خرید و فروشی هم در کار نیست، نه چنین حقی داریم و نه چنین کاری ممکن است.
درست که نگاه کنید، حق ما بر زبان حق استفاده است، نه مالکیت. حال ببینیم این از چه قرار است.
زبان «مال» هر کسی است که از آن استفاده می کند و در همان حد که استفاده می کند. به هر اندازه و هر ترتیب که از آن استفاده نماید، چه برای خواندن، چه نوشتن و چه سخن گفتن. این حقی است که شما خود به خویشتن اعطا کرده اید، با آموختن زبان. حق هیچکس بر زبان از حق دیگران بر آن نمی کاهد، همان طور که استفاده از آن از سهم دیگری کم نمی کند. آیا این حق استفاده مشروط است به مهارت؟ خیر! تعداد کسانی که از زبانی به نحو اعلی و بی خطا استفاده می کنند بسیار کم است و در مورد هیچ کس نمی توان گفت که هیچگاه در این زمینه به خطا نرفته است. ولی استفادۀ دست و پا شکسته چه؟ آیا این هم مجاز است؟
بله هست. همه از ورای خطا های بسیار است که زبانی را می اموزند ـ حتی زبان مادری را و می توان گفت که در نهایت هیچکس بر زبان به طور کامل و مطلق مسلط نمی گردد و از ورای اشتباهات خود است که راه را به سوی بهتر شدن می گشاید. محدود کردن حق استفاده به مهارت، راه همه ر ا به یادگیری زبان می بندد. اگر شما از زبانی درست و خوب استفاده نمی کنید، به دست خود، خودتان را محدود کرده اید، نه به تصمیم دیگری. همان طور که وقتی از یک زبان تنها به یک منظور استفاده می کنید، مثلاً برای خواندن، کمتر از دیگر کاربران بر آنها حق ندارید. مهارت شما حقتان را بر زبان افزایش نمی دهد. درست است که عدم مهارت بازده استفاده از زبان را پایین میاورد ولی هیچگاه به صفر نمی رساندش و به هر حال از حق استفاده از آن نمی کاهد. کثرت استفاده از یک زبان هم سند مالکیت نیست. حقی که بر زبان دارید از آموختن و استفاده بر می خیزد نه از ارث، مادری بودن زبان حقتان را بر آن بیشتر نمی کند. حق داشتن بر زبان از اجازۀ دولت و ترتیبات حقوقی که بر جامعه مسلط می سازد هم بر نمی خیزد، ملی بودن زبان بر حق تابعان دولت ملی در استفاده از آن نمی افزاید.
ولی با این وجود شاهدیم که برخی ـ به ناحق ـ بر زبان ادعای مالکیت می کنند یا به عبارت دقیقتر حق دیگران را برای استفاده از آن مورد تهدید قرار می دهند یا می کوشند که محدودش نمایند. این کار معمولاً به دو ترتیب انجام می پذیرد: تصحیح خطا ها و ایراد به لهجه ها. زبان یکی از حوزه هایی است که می تواند کانون مبارزۀ قدرت باشد و همگی شاهد زد و خورد هایی که در این میدان واقع می شود، بوده و هستیم.
مقصودم از تصحیح خطا آنی نیست که به قصد آموختن و به سودای راهنمایی و آموختن و بهتر کردن تسلط کسی به زبان انجام می پذیرد، آنیست که به قصد عیب جویی از سخن وی و مخدوش ساختن اعتبارش صورت می پذیرد، در جهت ساکت کردن و متزلزل کردن و از میدان راندنش. این روش بسا اوقات جای استدلال علیه سخنان مخاطب را می گیرد و با منحرف کردن بحث از موضوع اصلی و بردنش به زمینه ای که از اساس بی اعتبار نیست، ولی به قصد جبران ضعف در میدان اصلی مطرح شده،به کار گرفته می شود.
ایراد گرفتن به لهجهُ کسی، نوع آسان تر و ساده تر کوشش برای سلب اعتبار از سخن و خود اوست، چون حاجتی به دانش لغوی و نحوی ندارد و عموماً متکی است به آموزش نا خودآگاهی که فرد از کودکی و به دلیل زندگی در محیطی خاص، کسب کرده است. کسی که از هیچ دانش و مهارت خاص زبانی برخوردار نیست، می تواند با این شگرد، فقط با اتکای به لهجۀ خود که ممکن است به هر دلیلی که ارتباطی هم به زبانشناسی ندارد، برتر یا مرجع به شمار بیاید، در میدان بحث و جدل، امتیازی نا حق برای خود کسب نماید. یکی از استادانم با طنز میگفت که حسن فراگیری زبان های مرده در این است که مدعی مالکیت ندارد تا به لهجۀ شما ایراد بگیرد.
این جاست که می رسیم به بحثی که واقع شد و تصمیمی که گرفتیم. جا دادن به همۀ لهجه ها، نه فقط در کادر سازمانی که طبیعی است، بل حتی در تولیدات سمعی و بصری، به دلیل برتر نشمردن هیچ لهجه ای بر دیگری بود و به رسمیت شناختن و قبول برابر تمامی لهجه هایی که در زبان فارسی موجود است. شنیدن لهجه های گوناگون ایران به شما این احساس را می دهد که تمامی ایران دارد با شما حرف می زند و نه فقط یک گوشه و یک منطقۀ آن، هرکس با آب و رنگ خودش. ما هم از سوی تمامی ایرانیان و برای تمامی ایرانیان سخن می گوییم و روشن است که کارمان محدود به یک لهجه نیست و نمی تواند باشد.
از فرصت استفاده کنم و این را نیز اضافه کنم که اعتبار لهجه ها فقط محدود به فارسی زبانان نیست. آن هایی هم که به فارسی زبان نگشوده اند، چه در ایران و چه خارج از آن، مشمول این حکم هستند. اگر از زبان فارسی استفاده می کنند و در حد استفاده ای که می کنند بر آن حق دارند، مثل هر کس دیگر. لهجه های غیر ایرانیان نیز همین احساس مخاطب داشتن، منت ها در سطح جهان را به شما القأ می کند ـ برای درک این لذت، شنیدن کافی نیست، باید گوش باز کنید. توجه به ایران و زبان فارسی که ظرف چند دهۀ اخیر و بیشتر به دلایل سیاسی و نه همیشه بهترین دلایل، نضج گرفته است، این حسن را داشته که بر شمار علاقمندان و زبان آموزان فارسی در جهان بیافزاید و دل فارسی دوستان را شاد کند. توسعۀ فرهنگی همین است، حق احدی را نه در این زبان و نه در دیگر زبان ها انکار نمی کند. گوش ایرانی در امپراتوری تربیت شده نه در این کشورک هایی که روستایی است با ابعاد بزرگ و در آنها همه تصور می کنند مثل همند یا باید باشند. تنوع از اساس در آن درج است.
یک آن تصور کنید که در تهران راه می روید و هیچ لهجه ای غیر از لهجۀ تهرانی به گوشتان نمی خورد. چنین فضایی غریب، اسباب ملال و حتی مایۀ دلهره است. جنگلی که از آن صدای هیچ پرنده ای به گوش نیاید، طرب انگیز نیست وحشت انگیز است.
۲۱ مرداد ۱۴۰۳، ۱۱ اوت ۲۰۲۴
از: ایران لیبرال
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید